هیوا ره‌شید
وڵاتى سه‌نگاپور ده‌كه‌وێته باشورى رۆژهه‌ڵاتى ئاسیا، ژماره‌ى دانیشتوانى به پێى داتاى ده‌زگاى ئامارى ئه‌و وڵاته تاكو كۆتایى ئه‌یلولى 2022 بریتى بو له (5،637،0) سه‌روى پێنج ملیۆن و نیو كه دانیشتوى ئه‌و وڵاته‌ن (ئه‌و كه‌سانه ده‌گرێته‌وه كه هاوڵاتی ئه‌و وڵاته‌ن Singapore citizens)) ، ئه‌وانه‌ى مافى مانه‌وه‌ى هه‌میشه‌یان هه‌یه (Permanent residents) له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ى مافى مانه‌وه‌یان پێنه‌دراوه (Non-residents). سه‌نگاپور گه‌وره‌ترین به‌نده‌ره بۆ باشورى رۆژهه‌ڵاتى ئاسیا. ئه‌م وڵاته له ساڵى 1959 مافى خۆ به‌ڕێوه‌به‌رى وه‌رگرت و پاشان بو به به‌شێك له وڵاتى مالیزیا له ساڵى 196، به‌ڵام دواتر به هۆى نه‌گونجان و ڕێكنه‌كه‌وتنى سیاسی له 9ى ئابى ساڵى 1965 جیابویه‌وه و بو به وڵاتێكى سه‌ربه‌خۆ.
پێكهاته‌ى ئه‌م وڵاته هه‌مه‌جۆره به هۆى كۆچكردنى خه‌ڵك له رابردودا. به شێوه‌یه‌ك سێ له سه‌ر چوارى دانیشتیوانه‌كه‌ى چینین و ره‌گه‌زى مالى دوه‌م گه‌وره‌ترین پێكهاته‌یه، دواتر هیندى به سێیه‌م پێكهاته هه‌ژمارده‌كرێت له روى قه‌باره‌وه. له‌ڕوى ئاینه‌وه به‌هه‌مان شێوه هه‌مه‌جۆره، به شێوه‌یه‌ك ئیسلام و مه‌سیحى و هیندى و بوزى و خه‌ڵكى تریش زۆرن كه هیچ ناسنامه‌یه‌كى ئاینیان نیه.
وڵاتى سه‌نگاپور له رابردودا قه‌ره‌باڵه‌غى به‌نده‌ره‌كه‌ى و جموجۆڵى بازرگانى و كه‌شتیوانى و بونى چالاكى پیشه‌سازى بونه هۆى پیسبونى ئاوى روبارى سه‌نگاپور، به هۆى سنوردارى سنورى وشكانى ئه‌و دورگه‌یه‌ى ئه‌م وڵاته‌ى له سه‌ره‌وه له به‌ر چڕى دانیشتوان و سنوردارى ئاوى سازگار ئه‌م وڵاته روبه‌ڕوى كێشه‌ى كه‌مى ئاوى سازگار بوه‌وه. بۆیه كاتێك له ساڵى شه‌سته‌كان كاتێك حكومه‌ته‌كه‌ى (لی كوان یو) دێته سه‌ر ده‌سه‌ڵات ده‌بوایه روبه‌ڕوى ئاله‌نگارى و گرفتى ئاو بێته‌وه و چاره‌سه‌رى گرفته‌كان بكات.
بۆیه به‌هۆى بونى ئیراده‌ى راسته‌قینه‌ى سیاسى به تایبه‌ت له لایه‌ن یه‌كه‌م سه‌رۆك وه‌زیران (لی كوان یو) بڕیاریدا به روبه‌ڕوبونه‌وه‌ى ئه‌م ئاریشه‌یه و چاره‌سه‌ركردنى بۆ ئه‌وه‌ى سه‌نگاپۆر پشت به خۆى ببه‌ستێت بۆ دابینكردنى ئاوى پاك و پێویست بۆ هاوڵاتیان. له به‌رئه‌وه بڕیاریدا به‌وه‌ى پرسى ئاو بكاته پێشینه‌ى كارى كابینه‌كه‌ى، رۆڵى هه‌بو له گه‌یشتن به رێكه‌وتن له‌گه‌ڵ مالیزیا بۆ هاورده‌كردنى ئاو و جێگیركردنى رێكه‌وتنه‌كه له‌ناو ده‌ستورى مالیزیا و رێكه‌وتنامه‌ى تایبه‌ت به جیابونه‌وه له مالیزیا كه له 9ى ئابى 1965 واژو كرا و به پێى ئه‌م ڕیكه‌وتنامه‌یه سه‌نگاپور سه‌ربه‌خۆى وه‌رگرت و هه‌ندێك به رێكه‌وتنامه‌ى سه‌ربه‌خۆى سه‌نگاپور ناوى ده‌به‌ن و هه‌ندێك به ڕێكه‌وتنامه‌ى جیابونه‌وه له مالیزیا ناوى ده‌به‌ن.
لى كوان یو هه‌ستا به دروستكردنى یه‌كه‌ى پلاندانانى تایبه‌ت به ئاو له‌ناو ئۆفیسی سه‌رۆك وه‌زیران، هه‌ستان به ئاماده‌كردن و دانانى پلانێكى زانستى له لایه‌ن پسپۆڕانى ئه‌و وڵاته و یه‌كه‌م ماسته‌ر پلانى ئاو له ساڵى 1972 ئاماده‌كرا، بودجه‌یه‌كى باش بۆ وه‌به‌رهێنان له كه‌رتى ئاو دابینكرا، دواتر ماوه‌ى 10 ساڵ دیاریكرا بۆ جێبه‌جكردنى پلانه‌كه له نێوان ساڵى 1978-1988 له‌م ماوه‌یه‌دا سه‌ره‌تا ده‌ستكرا به گواستنه‌وه‌ى ئه‌و چالاكیه پیشه‌سازى و بازرگانیانه‌ى كه هه‌بون له سه‌ر روباره‌كه و دواتر پرۆسه‌ى پاككردنه‌وه‌ى ئاوى روباره‌كه جێبه‌جێكرا و قۆناغ به قۆناغ دۆخى روباره‌كه باشتر بو. هه‌ر لی كوان یو دیدگاى تایبه‌ت به پرۆژه‌ى ماریناى سه‌نگاپوره‌ى راگه‌یاند (Marina Barrage) و له ساڵى 2008 بو به ڕاستى. له لایه‌كى تر بناغه و ژێرخانێكى تۆكمه و ستراتیژى بۆ كۆكردنه‌وه و پاراستن و به‌ڕێوه‌بردنى سه‌رچاوه ئاویه‌كان دانرا. بۆیه له ساڵانى دواتردا له پاداشتى رۆڵ و دڵسۆزى سه‌رۆك وه‌زیران، وه‌زاره‌تى ژینگه و ده‌زگاى ئاوى نیشتیمانى سه‌نگاپور (PUB) ، له ساڵى 2008 خه‌ڵاتێكیان دانا به ناوى سه‌رۆك وه‌زیران Lee Kuan Yew Water Prize)) بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ى له بوارى كێشه‌كانى ئاو له جیهاندا رۆلى كاریگه‌ر و داهێنه‌رانه‌یان هه‌یه.
ده‌زگاى نیشتیمانى ئاوى سه‌نگاپور (PUB) دامه‌زرێنرا، كه تایبه‌ته به به‌ڕێوه‌بردنى هه‌مو سێكته‌رى ئاوى ئه‌و وڵاته. ئه‌م ده‌زگایه به پێى یاسا ده‌سه‌ڵاتى به‌هێز و شیاوى پێدرا بۆ ئه‌وه‌ى مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ سیناریۆ جیاوازه‌كان بكات و روبه‌ڕوى هه‌مو ئاله‌نگاریه‌كان ببێته‌وه. ئه‌م ده‌زگایه پلانی ستراتیژى بۆ به‌ڕێوه‌بردن و پاراستنى ئاو دانا له سه‌ر بنه‌ماى گه‌شه‌پێدانى به‌رده‌وام (Sustainable water management ) . پلان و كارنامه‌ى زانستى دانرا و تارگیت و ئامانجى دریژخایه‌ن دیاریكرا له سه‌روى خواست و داخوازى ئه‌وكاته‌ى خه‌ڵك بۆ ئاو، به پشت به ستن به زانست و ته‌كنه‌لۆجیا له لایه‌ك و ژێرخانێكى به‌هێز و به هه‌ماهه‌نگى له نێوان حكومه‌ت و به‌شدارى چالاكانه‌ى هاوڵاتى دۆخى ئاو به‌ره‌وپیشچو به‌ره‌و قۆناغێكى گه‌شه‌سه‌ندوى مۆدیرن به شێوه‌یه‌ك سه‌نگاپور بوه نمونه بۆ هه‌مو جیهان، بۆیه له‌م وڵاته له ئێستادا زیاتر له (20) ناوه‌ندى توێژینه‌وه‌ى تایبه‌ت به ئاو هه‌یه، له گه‌ڵ 180 كۆمپانیا هه‌ن كه له بوارى ئاو له كار و له پێشبڕكێدان.
به شێوه‌یه‌كى گشتى سه‌نگاپور له چوار سه‌رچاوه ئاوى ده‌ستده‌كه‌وێت كه پێى ده‌وترێت چوار بۆڕى نیشتیمانى (Four National Taps):
یه‌كه‌م: ئاوى باران (Local Water Catchment)
له‌م وڵاته هه‌مو دڵۆپه ئاوێك ده‌ژمێردرێت و بایه‌خى هه‌یه، بۆیه دڵۆپه بارانه‌كان كۆده‌كرێته‌وه و به چه‌ندین رێگا و ئامرازى جیاواز، سیسته‌مى كۆكردنه‌وه‌ى ئاوى باران له دو له سه‌ر سێى روبه‌رى ئه‌و وڵاته هه‌یه و به‌رده‌وام له هه‌وڵى فراوانتركردنین بۆ ئه‌وه‌ى هه‌مو دڵۆپه بارانه‌كان له‌م وڵاته كۆگا بكرێت و سودى لێوه‌ربگیرێت. به پێى سه‌رچاوه‌كان له‌م وڵاته 17 كۆگاى تایبه‌ت به ئاوى باراناو هه‌یه (Water Reservoir)، كه بۆ مه‌به‌ستى تریش سودى لێوه‌رده‌یریت بۆ لایه‌نى گه‌شتیارى و چالاكى و یارى ئاوى. ئه‌م سه‌رچاوه‌یه وا ده‌كات ئاوى باران به‌فیرۆ نه‌ڕوات و ببێته به‌شێك له داهاتى ئاو.
دوه‌م: NeWater
ئه‌م سیسته‌مه تایبه‌ته به پاڵاوتن یان ریساكلینى ئاوى به‌كارهاتو وه‌كو ئاوى پاشماوه‌ى ماڵان، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش سه‌نگاپور خاوه‌نى 100% تۆرى زێرابه بۆ كۆكردنه‌وه‌ى هه‌مو پاشماوه ئاویه‌كانى ماڵان و پیشه‌سازى و پاشان دێته ناو ده‌زگاكانى ئه‌م سیسته‌مه و به سێ قۆناغى جیاواز ئه‌م ئاوه پیسه پاكده‌كرێته‌وه له پاشماوه‌ى جۆراو جۆر وه ده‌بێته ئاوێكى سه‌لامه‌ت به پشت به‌ستن به ئامێر و ته‌كنه‌لۆجیاى زانستى مۆدێرن و تواناى مرۆیی زانستى و ئه‌نجامدانى پشكنین ورد و چاودێرى به‌رده‌وام. ئه‌م سیسته‌مه له ئێستادا بڕى 30% ـى خواست بۆ ئاو دابین ده‌كات و به پێى پلانه‌كان بۆ ساڵى 2060 پێشبینى ده‌كرێت تواناى دابینكردنى ئاو به‌م سیسته‌مه بگاته 55%ـى خواستى خه‌ڵك.
سێیه‌م: ئاوى هاورده كراو له مالیزیا ( Imported water)
سه‌نگاپور 2 رێكه‌وتنى هه‌بو له گه‌ڵ حكومه‌تى ویلایه‌تى جهور له مالیزیا بۆ هاورده‌كردنى ئاوى سازگار بۆ سه‌نگاپور. رێكه‌وتنى یه‌كه‌م ماوه‌كه‌ى به سه‌رچوه كه له ساڵى 1961 بۆ ساڵى 2011 بو،، به‌ڵام رێكه‌وتنى دوه‌م له ساڵى 1962 ده‌ستى پێكردوه و له ساڵى 2061 ته‌واو ده‌بێت. به پێى ئه‌م رێكه‌وتنه‌ى كه ئێستا كارى پێ ده‌كرێت مالیزیا رۆژانه بڕى 250 ملیۆن گاڵۆن ئاوى رۆژانه له ڕوبارى جهور وه‌رده‌گرێت به نرخى (3) سه‌نت (به دراوى رینگتى مالیزیا) بۆ هه‌ر هه‌زار گاڵۆن ئاو، له به‌رامبه‌ردا ویلایه‌تى جهور مافى ئه‌وه‌ى هه‌یه ئاوى پاڵیوراو (Treated water) له سه‌نگاپور وه‌ربگرێته‌وه به نرخى (50) سه‌نت بۆ هه‌ر هه‌زار گاڵۆن ئاو، ئه‌م روباره كه له ویلایه‌تى جهورى مالیزیا و هاو سنوره له‌گه‌ڵ سه‌نگاپۆر ، له رێگه‌ى بۆرى تایبه‌ته‌وه ئاو ده‌گاته سه‌نگاپور. سه‌نگاپور ده‌ه‌وێت پێش ئه‌وه‌ى ئه‌م رێكه‌وتنه ته‌واو ببێت به ته‌واوى پشت به خۆى ببه‌ستێت بۆ دابینكردنى ئاو.
چواره‌م: ئاوى ده‌ریا (Desalinated Water)
سه‌نگاپور سود له ئاوى ده‌ریا وه‌رده‌گرێت، به‌ڵام به هۆى بونى خوێ و سوێریى ئاوه‌كه پێویستى به ته‌كنه‌لۆجیا و خه‌رجى هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى ببێته ئاوێكى سازگار. ئیستا خاوه‌نى پێنج یه‌كه‌ى پاڵاوتنى ئاوى ده‌ریایه (Water desalination plant) به‌پێى پێشبینى ده‌زگاى ئاوى نیشتیمانى ئه‌و وڵاته تواناى ئه‌م سیسته‌مه بۆ دابینكردنى خواستى ئاو بۆ ساڵى 2060 ده‌گاته 30% ـى خواستى ئاو له‌و وڵاته.
ئیستا سه‌نگاپۆر پێویستى به نزیكه‌ى (430) ملیۆن گاڵۆن ئاوه بۆ هه‌ر رۆژێك كه 45% بۆ به‌كارهێنانى ماڵانه و ئه‌وى ترى بۆ مه‌به‌سته‌كانى تره، پێشبینى ده‌كرێت بۆ ساڵى 2065 ئاستى خواست بۆ نزیكه‌ى دو هێنده به‌رز ببێته‌وه و به‌كارهێنان بۆ مه‌به‌سته‌كانى تری نا ماڵى بگاته 60% (Non-Domestic or householding purposes) و بڕى ئاوى به‌كارهاتوى ماڵ بۆ هه‌ر تاكه كه‌سێك رۆژانه له 165 لیتره‌وه له ساڵى 2000 دابه‌زیوه بۆ 141 لیتر له ساڵى 2018 و له به‌رنامه‌دایه زیاتر دابه‌زێت و بگاته 130 لیتر بۆ ساڵى 2030.
بۆیه سیستمى به‌ڕێوه‌بردنى ئاو له‌م وڵاته سیسته‌مێكى مۆدیرن و سه‌ركه‌وتوه و تواناى به‌هێز به‌و وڵاته ده‌به‌خشێت بۆ به‌رگه‌گرتنى گۆڕانكاریه‌كانى كه‌شوهه‌وا و كه‌مئاوى. ئه‌م جۆره به‌ڕێوه‌بردنه پشت به به‌ڕێوه‌بردن و هه‌ماهه‌نگى و پێكه‌وه به‌ستنى سێكته‌ره جیاوازه‌كان ده‌به‌ستێت (Integrated water resources management). له هه‌مان كاتدا ده‌زگاى تایبه‌ت به ئاو (PUB)و یاساى تایبه‌ت به ئاو بونى هه‌یه، ته‌نانه‌ت به‌كارهێنانى ئاو زۆر به وردى رێكخراوه بۆ رێگرتن له به‌فیرۆدانى ئاو، بۆ نمونه قه‌باره و بڕى ئاوى به‌كارهاتو بۆ مه‌به‌سته‌كانى خۆشۆردن و ته‌والیت و جلشۆردن و ده‌ستشۆردن و مه‌به‌سته‌كانى تر دیاریكراوه به پێى ستاندارد و جۆرى بۆڕى دیاریكراو بۆ هه‌ر مه‌به‌ستێك. له‌گه‌ڵ هه‌مو ئه‌مانه‌شدا زۆر بایه‌خ به هۆشیاركردنه‌وه‌ى خه‌ڵك درا له‌و پلانانه‌ى كه دانرا، هه‌وڵدرا خه‌ڵك به‌شداربێت و به‌شێك بێت له به‌ڕێوه‌بردن و پاراستنى ئاوى وڵاته‌كه. ئێستا له سه‌نگاپور ده‌توانیت سه‌ردانى سه‌نته‌رى ئاو بكه‌یت به ناوى (NeWater Visitor Centre) وه‌كو ناوه‌ندێكى گه‌شتیارى و په‌روه‌رده‌ى بۆ وه‌رگرتنى زانیارى له سه‌ر مێژوى گه‌شه‌سه‌ندنى به‌ڕێوه‌بردنى سه‌رچاوه ئاوییه‌كان له‌و وڵاته و ئاشنا بون به چۆنیه‌تى به‌ڕێوه‌بردنى ئاو و كاركردنى سیسته‌مى (NeWater)، كه خه‌ڵكى وڵاته‌كه و خه‌ڵكى بیانى ده‌توانن سه‌ردانى ئه‌و ناوه‌نده بكه‌ن و ببینین چۆن ئاو به چ پرۆسه‌یه‌كى ئاڵۆز و هاوكات پێشكه‌وتو به ستانداردى زانستى پاكده‌كرێته‌وه كه بگونجێت بۆ خواردنه‌وه. هه‌ر بۆیه كاتێك ئه‌م سیسته‌م دانرا له‌م وڵاته سه‌ره‌تا به‌رپرسه‌كان به ئاشكرا ئه‌م ئاوه‌یان خوارده‌وه و پاشان ورده ورده خه‌ڵك بێ دودڵى ئه‌م ئاوه‌یان خوارده‌وه. ئه‌م متمانه‌یه‌ش له ئه‌نجامى چه‌ندین كه‌مپه‌ینى په‌روه‌رده‌ى و مه‌یدانى و چالاكى هه‌مه‌جۆر و به‌رده‌وام هاته‌كایه‌وه.
بۆیه ئێستا سه‌نگاپور بوه‌ته وڵاتێك كه خاوه‌نى سیسته‌مێكى پێشكه‌وتوه بۆ به‌ڕێوه‌بردن و پاراستنى سه‌رچاوه ئاویه‌كان، پێشبینى ده‌كرێت بۆ ساڵى 2061 كاتێك رێكه‌وتنى هاورده‌كردنى ئاو كۆتاى پێدیت له‌گه‌ڵ مالیزیا، ئه‌م وڵاته به‌ته‌واوى سه‌ربه‌خۆبێت و به‌زیاده‌وه ئاوى هه‌بێت و به‌شى ته‌واوى پێداویستیه‌كانی بكات، ئه‌ویش به پشت به‌ستن به ئاوى باراناو و ئاوى ده‌ریا و ئاوى پاڵیوراو بۆ دوباره به‌كارهێنانه‌وه، بۆیه وڵاتانى تریش ده‌توانن سود له ئه‌زمونى ئه‌م وڵاته وه‌ربگرن بۆ په‌ره‌پێدانى كه‌رتى ئاو به شێوازێكى مۆدێرن و ژینگه دۆست، ته‌نها ئیراده‌و دڵسۆزى سیاسی پێویسته له‌گه‌ڵ هۆشیارى و هه‌ماهه‌نگى كۆمه‌ڵگا.