سامان کەریم

 

هەمو ساڵێک لە ١٧ـى کانونى یەکەمدا لەهەرێمى کوردستان (رۆژى ئاڵاى کوردستان)ـە. ئەم رۆژە بەپێى بڕیارێکى پەرلەمانى کوردستان (٢٠٠٩) دیاریکراوە و هەمان پەرلەمانیش بەگوێرەى بڕیارێکى ترى لەساڵى (١٩٩٩)ـەوە ئەم ئاڵایەى ئێستاى وەک ئاڵاى فەرمى هەرێمى کوردستان دیاریکردوە.

 

چەسپاندنى ئەم رۆژە وەک رۆژى نیشتمانیى ئاڵا و بەرزکردنەوەى ئەم شێوەیەى ئاڵاى کوردستان، بۆ مێژوى هەڵکردنى ئاڵاى کوردستان لە ١٧ى کانونى یەکەمى ١٩٤٥ لەلایەن خەڵکى شۆڕشگێڕى شارى مەهابادى رۆژهەڵاتى کوردستان دەگەڕێتەوە کە دواتریش وەک ئاڵاى فەرمى کۆمارى کوردستان بەسەرۆکارى (قازى محەمەد) لەسەرانسەرى شارە رزگاربوەکانى ژێر دەسەڵاتى کۆماردا هەڵکرا.

 

مێژویەکى خێرا

 

ئاڵا وەک هێمایەک بۆ گروپ، دەستە، هۆز و هێزێک مێژویەکى دێرینى هەیە. بەپێى بەشێک لەسەرچاوە مێژوییەکان؛ مێژوى دەرکەوتن و هەڵکردنى ئاڵا بۆ چوار هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە. بۆ یەکەمجار ئاڵا لەلایەن ئیمپراتۆریەتەکانى سەرخاکى ئێران و میزوپۆتامیاوە بەکار هێنراوە. 

 

سەرەتا سۆمەرییەکان و ئاسورییەکان و میدییەکان، ھەروەھا ھەخامەنشی (ئەخمینی)یەکان و ساسانییەکان و میسرییە کۆنەکان، دواتریش وڵاتشارە یۆنانییەکان و قەیسەرەکانی ژاپۆن و چین ئاڵایان هەڵکردوە. بێگومان ئەو سەردەمە ئەوەندەى ئاڵا وەک هێمایەک لەکاتى شەڕ و ململانێ توندوتیژییەکان و سیمبولى سەرکەوتندا بەکاربراوە، ئەوەندە بەو مانایە نەبوە کە لەئێستادا ئاڵا هێماى نەتەوە و وڵاتە.

 

 

ئاڵا لەلاى کورد

 

بەو پێیەى مێژوى سەرەتاکانى هەڵکردنى ئاڵا لەسەر زەمینى ئێرانى جاران و میزوپۆتامیادا بوە، بۆیە کورد لەناو ئەو مێژوەدا دور نەبوە. بەشێک لە ئیمپراتۆریاى و دەوڵەت و قەوارە حوکمڕانییەکانى سەرزەمینى ئێران لەمێژوى کۆندا، ڕەگى کوردبونیان هەبوە. 

 

میدیاییەکان (٧٠٠ پ.ز – ٥٥٠پ.ز) کە خاوەنى ئیمپراتۆریایەکى گەورە بون و زیاتر لە ٢٥٠٠ ساڵى پێش ئێستا بەشى زۆرى دەوڵەت و قەوارە و ئیمپراتۆریەکان تریان خستە ژێر فەرمانڕەوایی خۆیانەوە. وا باس دەکرێت کە لەکاتى سەرکەوتنیان بەسەر ئاسورییەکاندا وەک هێمایەک بۆ ئەو سەرکەوتنە مەزنەیان، ئاڵایان هەڵکردوە. ئاڵاکەیان پێکهاتوە لەپارچەیەکى لاکێشە بەسێ ڕەنگەوە: ڕەنگى زەرد لەسەرەوە، سور لەناوەڕاست و سەوزیش تەختى خوارى ئاڵاى میدییەکان بوەکان.

 

ئەمە بەیەکەم ئاڵاى کورد دادەنرێت لەمێژودا. بەپێى سەردەمە مێژوییەکان و بەشدارى و دەرکەوتنى کورد لەناو بزوتنەوە، شۆڕش، هەڵایسان، ڕاپەڕین، میرنشین و قەوارە و دەسەڵاتدارێتییەکاندا لەهەر سەردەمە و خاوەنى ئاڵایەک بوە کە وەک هێمایەکى نەتەوەیى یان شۆڕش شانازى پێوە کردوە و هەڵیکردوە.

 

ئاماژە بەهەمویان ناکەین. بەڵام، بەشێک لەنمونەکانى ئاڵاى کوردستان لە سەردەمە جیاوازەکاندا دەخەینەڕو:

 

میرنشینه‌كانی كوردستان هه‌ریه‌كه‌یان له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنیانه‌وه‌ خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی سه‌ربه‌خۆ یاخود نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆبون. كورد له‌ ماوه‌ی سه‌ده‌ی ده‌یه‌می زایینی تاكو كۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌یەم خاوه‌نی ژماره‌یه‌كی زۆر میرنشین بوه‌ وه‌ك میرنشینی (شه‌دادی، مه‌روانی، بابان، ئه‌رده‌لان، بێدلیس، سۆران، هه‌كاری، بادینان، لوڕی گه‌وره‌، لوڕی بچوك، حه‌سه‌نكێف، بۆتان....هتد) كه‌ هه‌ندێك له‌ میرنشینه‌كان ته‌مه‌نیان كه‌متر له‌ سه‌ده‌یه‌ك بوه‌ و ئه‌وانیتریش ته‌مه‌نیان له‌ نێوان یه‌ك سه‌ده‌ تاكو حه‌وت سه‌ده‌ بوه‌.

 

میرنشینی سۆران كه‌ پایته‌خته‌كه‌ی ره‌واندوز بو، یەکێک لەو میرنشینە کوردییانە بو کە سەربەخۆیی خۆى لە دەوڵەتانى عوسمانى و ئێرانى ڕاگەیاندبو. سوپا و پارە و ئاڵاى تایبەتى خۆى هەبو. له‌سه‌رده‌می پاشای گه‌وره‌دا، خاوه‌نى ئاڵایه‌كی تایبه‌ت به‌ خۆی بوه‌ كه‌ له‌ دو ره‌نگی ره‌ش و سپی پێكهاتبو، ره‌نگی ره‌ش له‌ به‌شی سه‌ره‌وه‌ی و ره‌نگی سپی له‌ خواره‌وه‌ی ئاڵاكه‌ی هه‌ڵكه‌وتبو.

 

لەگەڵ دەسپێکردنى شۆڕشەکانى (شێخ مەحمودى حەفید)یشدا لە سنورى سلێمانى. لەساڵى (١٩١٩)ەوە ئاڵایەک لەسەر باڵەخانەى ئەفسەرى سیاسى بەریتانیا هەڵکرا کە بریتى بو لە ڕوبەرێکى سەوز و لەناوەڕاستیدا مانگێکى هیلالى بەڕەنگى سور لەناو بازنەیەکدا بوە. بۆچونێکیش هەیە کە هەڵکردنى ئەم ئاڵایە بۆ کاتى ڕاگەیاندنى حکومەتەکەى شێخ مەحمود دەگەڕێتەوە. واتا ساڵى ١٩٢٢.

 

 

ئاڵای حکومەتی کوردستان (شێخ مەحمودی حەفید)

 

 

له‌ 20ی گوڵانی ساڵی 1920، کۆمه‌ڵه‌ی ته‌شکیلاتی ئیجتیماعی کورد کە ئەو کات له‌ کۆمه‌ڵه‌ی ته‌عالی کوردستان جیابوەوه‌ به‌ سه‌رۆکایه‌تیی ئه‌مین عالی به‌درخان، ئاڵایه‌کی چوار ڕەنگیان هەبوە. (ڕەنگى سور لەسەرەوە و لەناوەراستدا ڕەنگى سپى و ڕۆژێکى زەردى تیادابوە، خوارەوەى ئاڵاکەى ڕەنگى سەوز بوە).  جه‌مال نه‌به‌ز، مێژونوسى کۆچکردوى کورد پشتگیری ئەو بۆچونەی کردوە و دەڵێت: له‌ سه‌روبه‌ندی په‌یمانی سیڤه‌ردا ئەو ئاڵایەی کۆمەڵەی تەشکیلاتی کوردی لە ساڵی 1920ەوە لای شه‌ریف پاشای خه‌ندان بوە.

 

ساڵى ١٩٢٧یش کاتێک لە (بیحەمدون)ـى وڵاتى لوبنان لەئەنجامى یەکگرتنى رێکخراوەکانى (جەمعیه‌ت ته‌عالی‌ كوردستان و كۆمیته‌ی‌ ئیستقلال و كوردستان میلیه‌ت و كوردستان ته‌شكیلات) كۆمه‌ڵه‌ی‌ (خۆییبون) پێكهێنرا ئاڵایەکى تایبەتى هەبو.

 

کۆمەڵەى خۆییبون ئاڵاکەى هاوشێوەى ئاڵاى ئێستاى کوردستان بوە. ئەوەش بەپێى بەڵگەیەک کە بریتییە لە یەکێک لەژمارەکانى رۆژنامەى (ڤاکیت)ـى تورکى کاتێک لەهەواڵێکدا باس لە ئۆپەراسیۆنێکى هاوبەشى تورک و ئێرانییەکان دەکات بۆ سەر هێزەکانى شۆڕشى ئاگرى، وێنەى ئاڵایەک لەهەواڵەکەدا بڵاودەکاتەوە کە رەنگى سور لەسەرەوەى ئاڵاکەیەو لەناوەڕاستیشدا خۆرێکى زەرد لەناو تەختەیەکى سپیدا هەیە و خوارەوەى ئاڵاکەش بەڕەنگى سەوز داپۆشراوە.

 

ئاڵای کۆمەڵەى خۆییبون کە لە رۆژنامەی ڤاکیت بڵاوکراوەتەوە

 

 

بێگومان کۆمەڵەى خۆییبون کاتێک بەسەرۆکارى (ئیحسان نورى پاشا) لەچیاى (ئارارات-ئاگریداغ)ـەوە شۆڕشێک بەرپا دەکات (١٩٢٧-١٩٣٠) خاوەنى ئاڵایەکى تایبەتیش بە شۆڕشەکەى بوە. ئەو ئاڵایەى شۆڕشى چیاى ئاگرى پێکهاتبو لە سێ ڕەنگ: رەنگی سەوز لەسەرەوە و رەنگی سور لە خوارەوەو رەنگی سپی لە ناوەراستدا و هەبونی خۆرێكی زەردی بازنەیی و لەناویدا وێنەی چیای (ئاگری) لەسەر دروست كراوە.

 

ئاڵای شۆڕشى چیاى ئاگرى

 

 

کۆمارى کوردستانیش لە (مەهاباد)ـى رۆژهەڵاتى کوردستان خاوەنى ئاڵایەکى تایبەت بەخۆى بوە و لەماوەى دەسەڵاتدارێتى کۆمارەکەدا و لەناوچەکانى ژێر دەسەڵاتیدا هەڵکراوە.

 

ئەم ئاڵایە سەرەتا لە ١٧ـى کانونى یەکەمى ١٩٤٥دا لەلایەن خەڵکى شۆڕشگێڕى شارى مەهابادەوە بەرزکرایەوە. دواتریش، کاتێک شۆڕش سەریگرت و پێشەوا قازى محەمەد لە سەرەتاى ساڵى ١٩٤٦دا کۆمارى کوردستانى راگەیاند، هەمان ئاڵاى لەسەر دامودەزگاکانى کۆمار هەڵکرد.

 

شێوە و ڕەنگى ئاڵاکەى کۆمارى کوردستان نزیکبوە لە شێوە و ڕەنگە پێکهێنەرەکانى ئاڵاى ئێستاى هەرێمى باشورى کوردستانەوە: لەسێ ڕەنگ پێکهاتبو؛ لەسەرەوەى ئاڵادا ڕەنکى سور، ناوەڕاستیش ڕەنگى سپى و تەختەى خوارەوەى ئاڵاکەش لەڕەنگى سەوز پێکهاتبو. لەناوەندى ئاڵاکەشدا نیمچە خۆرێک دەبینرێت کە بەدو گوڵەگەنم دەور دراوە. لەناوەڕاستى گوڵە گەنمەکانیشدا تیشکى خۆرەکە پێنوسێک هەبوە.

 

ئاڵای کۆماری کوردستان (مهاباد)

 

 

ئاڵاى کوردستان لەنێوان کۆمار و خۆییبوندا

 

بەخستنەڕوى شێوە و رەنگەکانى ئاڵاى کوردستان لەو قۆناغە جیاوازانەى مێژودا کە ئاماژەمان بۆ کرد، وێنەیەکى ڕون دەبینین کە شێوە و ڕەنگى ئەو ئاڵایەى ساڵى ١٩٢٧-١٩٣٠ لەلایەن کۆمەڵەى (خۆییبون)ەوە هەڵکراوە و لەشۆڕشى (ئاگرى)دا دەرکەوتوە، زۆرتر نزیک بوە لە شێوە و ڕەنگى ئەو ئاڵایەى ئێستا لەهەرێمى باشورى کوردستاندا هەڵدەکرێت و ناسێنراوە. تەنانەت ئەتوانین بڵێین جیاوازییەکیش لەنێوانیاندا نادۆزینەوە!

 

بەراوردى ئەو ئاڵایەى خۆییبون و ئاڵاى کۆمارى کوردستان لەگەڵ ئاڵاى ئێستاى کوردستاندا بکەین ساغ دەبێتەوە کە شێوەى ئاڵاکەى کۆمار جیاوازى لەگەڵ ئاڵاى ئێستادا هەیە، بەڵام ئەوەى خۆییبون نییەتى!