شڤان كه‌مال

 

بريتييە لەهەر مادەيەكى خاو  ياخود دەرمانێكى گيايى يان دروستكراو كە هەر مادەيەكى ھێمنكەرەوە يان ئارام بەخش لەناوەڕۆكەكەيدا هـەبێت و لە خۆى بگرێت. ئەم مادەيە بۆ زۆر مەبەسىتى جياواز بەكاربھێنرێت، هەم لەلايەنى پزيشكييەوەو هەميش لەلايەنى ئالودە بون پێيەوەو، ببێتە هۆى خو پێوەگرتن ئالودە بون، كار بكاتە سەر هۆش و عەقڵ و بيركردنەوەو جةستەیى ئەو كەسەى بەكارى دێنێت، ئينجا بۆماوەيەكى كاتى و كورتخايەن بێت، يا دور مەوداو درێژ خايەن بێت.

دياردەى ئالودە بون بەمادەى هۆشبەر دياردەيەكى كۆمەڵايەتى و سايكۆلۆژى ئاڵۆزە چەند قۆناغێكى جياواز لە خۆ دەگرێت و پشت بەكۆمەڵێك چەمكى جياواز دەبەستێت ،كە ئێمە لێرەدا ھەوڵدەدەين جيايان بكەينەوە:

Addiction ئالوودە بوون، 

Drug misuse خراپ بەكارهێنانى دەرمانى پزیشکی

Non medicaluse بەكار ھێنانى ناپزيشكانە

،Habituation ئارەزوى ژەھراوى بون.

مادە هۆشبەرەكان بريتين لەمادەى سروشتى، يا كيميايى كە تێكەڵاوە لەمادەى سروشتى و لەلايەنى كيمياييەوە دەسكاريان دەكريێت، ياخود مادەى كيميايى تەواوە و لەتاقيگەو كۆگاكان بەشێوەى دەسكرد دروست دەكرێن. بەكارھێنانى ئەم جۆرە مادانە لەلايەن مرۆڤ دەبێتە هۆى ئالودە بون، بەشێوەيەك مرۆڤەكان دواتر ناتوانن دەسبەرداريان ببن ھەمو رێگايەك دەگرنەبەر بۆ بەدەستھێنانيان.

ڕێكخراوى تەندروستى جيهانى لەساڵى (1982 )دا، هات پێناسەيەكى پێشنياركرد بۆ مادەى هۆشىبەر، لە نێو ئەم پێناسەدا ماددە پێويستيەكانى تەندروستى وەكو دەرمان، دور دەخاتەوەو باسيان لێوە ناكات، تاوەكو بتوانێت جياكارى بخاتە نێوان دەرمانى پزيشىكى و مادەى هۆشىبەر، چونكە ئەم دو بوارە زۆر تێكەڵاو و ئاڵۆزن بۆيە دێت بەم شێوەيە پێناسەى دەكات:"بريتييە لەهەر مادەيەكى كيميايى، يا تێكەڵەيەك لەكۆمەڵێك مادەى كيميايى، كە لەشى مرۆڤ پێويستى پێيەتى بەكارهێنانى ئەم جۆرە مادانە دەبێتە هۆى گۆڕينى فرمانە بايۆلۆژى و بونيادييەكانى لةشى مرۆڤـ".

2ــ پێناسەيەكى تريش هەيە بۆ مادەى هۆشبەر جەخت دەكاتە سەر ئەوەى "مادەيەكى سروشتى، يا دروستكراوە، كار لە لەشى مرۆڤ دەكات و هەست ڕەفتارو هةندێك فرمانى ئۆرگانى دەگۆڕێت.

 

دياردەى بڵاو بوونەوەى مادە هۆشبەرەكان لەهەرێمى كورستان.

هيچ داتاو زانيارييەكى دانپێدانراوى مێژوى نييە لەبارەى مێژوى بڵاوبونەوەى مادە هۆشبەرەكان لةهەرێمى كوردستاندا، بەڵام  بێگومان وەكو هەر ناوچەيەكى ترى عێراق و بەشێكيى لەعێراق لەژێر كاريگەرى بڵاوبونەوەى ئەم مادانە بوە لە نێو عێراقدا.

بەپێي ئەو زانياريانەى لەبەردەستدان پێش ساڵى (1990)تەنيا دو كەيسى بازرگانيكردن بەمادەى هۆشبەر لەعێراقدا بەفەرمى هەبوە و دادگاييكراون، بەوەش بۆمان دەردەكەوێت كە عێراق و هەرێمى كوردستان پێش ساڵى(1990) بەدەگمەن ئەم حاڵەتەى تێدا بوە، بەڵام لەدواى ئەو ساڵەوە بەهۆى لاوازبونى دەسەڵاتى حكومەتى عێراق بەسەر ناوچە شيعە نشينەكانى باشور و ئازاد بونى هەرێمى كوردستان كۆنترۆڵ كردنى سنورەكان لاواز بون. ئەگەر پێش ساڵـى (1990) عێراق تەنيا ڕێڕەوێك و ڕێگايەك بووبێت بۆ پەڕاندنەوەى مادەى هۆشبەر لەو ساڵەوە  بەدواوة هێدى هێدى سەرەتاى چاندن و بڵاوبونەوەى مادەى هۆشبەر لەهەرێمى كوردستان و باشورى عێراق سەرى هەڵدا. هێزەكانى ئاسايش و پۆليس لەماوەى نێوان ساڵەكانى (١٩٩٠— ٢٠٠٣) چەندينجار دەستيان بەسەر كێڵگەى چاندنى ئەو مادانە گرت و لەناويان بردن.

ئەوە ماناى وابو هەرێمى كوردستان لە رێڕەوێكەوە خەريكە دەگۆڕێت بۆ بازرگانيكردن و بەرهەمھێنانى سنووردار، بەوەشەوە هەرێمى كوردستان كەوتە بەر مەترسى بەكارهێنان و بڵاوبوونەوەى مادەى هۆشبەر. لەدواى روخانى رژێمى بەعس، مادەى هۆشبەر بەشێوەيەكى زۆر خێرا لەسەرتاسەرى عێراقدا بڵاوبۆوە. لەم قۆناغە تازەيەدا عێراق هەم ڕێڕەو بو هەميش بەكاربەر بۆيە ساڵ بەساڵ ڕێژەى بەكارهێنەرانى مادەى هۆشىبەر زياتر بو ئەم حاڵەتە ھەرێمى كوردستانيشى گرتەوە لەو كاتە بەدواوە بەهۆى كرانەوەى سنورەكان بەڕوى بازرگانى نێودەوڵەتى بڵاوبونەوەى مادەى هۆشبەر پەرەیسەندو لەحالەتەوە  گۆڕا بۆ دياردەيەكى كۆمەڵايەتى و تەندروستى مەترسيدار. لەم چەند ساڵەى دوايدا بڵاوبونەوەى مادەى هۆشبەر بۆتە هەواڵێكى گەرمى دەزگاكانى راگةياندن  كەم هەفتە هەیە هەواڵێك لەبارەى دەستگيركردنى تۆڕێكى بازرگانيكردن و بڵاوكردنەوەیی مادەى هۆشبەر  بڵاونەكريتەوە هەواڵی دەسگيركردنى خەڵك بەتۆمەتى ئالودە بون بڵاونەكرێتەوە. بۆيە لەئێستادا هەرێمى كوردستان لەژێر هەڕەشەی مەترسييەكى گەورە و جديدايە، و پێويستى بەلێكۆڵينەوەو  بەدواداچون و ياساى تازەو چارەسەرى فرە لايەن هەیە.