هیوا ڕه‌شید
له كۆندا به ده‌وڵه‌ت ده‌وترا ده‌وڵه‌تى پاسه‌وان (دوله حارثه)واته ئه‌ركى حكومه‌ت و ده‌سه‌لات بریتی بووه له پاراستنى ئه‌من و ئاسایش و سنوره‌كان و كه‌متر ده‌ستى وه‌رده‌دا له كاروبارى ناوخۆ یان به ئه‌ركى خۆى نه‌ده‌زانی، به‌ڵام له‌گه‌ل پێشكه‌وتنى شارستانى مرۆیی و له سه‌ده‌كانى ناوه‌ڕاسته‌وه ئیتر وورده وورده ده‌وڵه‌ت ده‌ستى خسته ناو كاروباره ناوخۆیه‌كانیشه‌وه، به شێوه‌یه‌ك كه زۆربه‌ى بواره‌كان كه‌وتنه ده‌ست حكومه‌ت و ده‌وله‌ت به پیى یاسا و ڕێنمایی ڕێكارى پیویستى بۆ دانا له پیناو پاراستنى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى یان سیسته‌مى گشتى.
هه‌رچه‌نده ئاسان نیه پێناسه‌یه‌كى كۆكه‌ره‌وه و وورد بكرێت بۆ سیسته‌مى گشتى (نظام العام)، چونكه به پیی پێشكه‌وتنى كۆمه‌لگا ماناو ناوه‌ڕۆكى ئه‌م چه‌مكه گۆڕاوه و به‌شێوه‌یه‌ك فراوان بوه و هه‌موو بنه‌ماكانى كاروبارباره مرۆی و سیاسى و ره‌وشتیه‌كان و ئادابى گشتى و پاراستنى ژینگه‌شی گرتۆته‌وه. سیسته‌مى گشتى به مانایه‌كى ساده بریتیه له كومه‌ڵێك ڕێسا و ئامراز بۆ پاراستنى به‌رژه‌وه‌ندى گشتى هاوڵاتیان له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى دیاریكراو له ڕێگه‌ى سه‌پاندنى هێزى یاسا بۆ داننان ومسۆگه‌ركردنى ماف و ئه‌ركى تاكه‌كان.
پاراستنى سیسته‌مى گشتى(نظام العام) به هه‌رسێ ڕه‌گه‌زه‌كه‌یه‌وه(ئاسایشى گشتى، ته‌ندروستى گشتى، ئارامى گشتى) بوو به ئه‌ركى ده‌سه‌لاتى كارگێڕى. له گه‌ڵ گه‌شه‌سه‌ندن و به‌ره‌و پێش چوونى كومه‌لگا مانا و تیگه‌یشتن بۆ ناوه‌رۆكى چه‌مكى سیسته‌مى گشتى گۆڕا. هه‌ر سێ ڕه‌گه‌زه كلاسیكیه‌كه‌ش په‌یوه‌ندى زۆرى به ژینگه‌وه هه‌یه، بۆ نموونه پاراستنى ئاسایشى گشتى واته ده‌وله‌ت به‌رپرسه له پاراستنى كۆمه‌ڵگا له هه‌ر مه‌ترسیه‌ك كه سه‌رچاوه‌كه‌ى هه‌رچیه‌ك بیت مرۆڤ یان ئاژه‌ل یان كاره‌ساتى سروشتى. بۆیه حكومه‌ت به یاسا و رینماى و هیزى پۆلیس پێویسته تاوان و سه‌رپێچیه‌كانیش قه‌ده‌غه‌بكات و دڵنیاى و پاراستن ده‌سته‌به‌ر بكات.
به‌هه‌مان شێوه ته‌ندروستى گشتیش په‌یوه‌ندیه‌كى پته‌وى به پاراستنى ژینگه‌وه هه‌یه. ده‌سه‌لاتى كارگێڕى ده‌بیت خزمه‌تگوزارى ته‌ندروستى پێویست دابین بكات بۆ هه‌موو تاكێك، وه ڕێگه‌ى پێویست بگرێته‌به‌ر بۆ ڕێگرتن له بڵاوبوونه‌وه‌ى نه‌خۆشى و په‌تا. وه هه‌روه‌ها پاراستنى ئارامى گشتى به هه‌مان شێوه بریتیه له رێگه‌گرتن له فه‌وزا و ژاوه‌ژاو و ئه‌و هۆكارانه‌ى ده‌بنه هۆى بێزاركردنى خه‌ڵكى، وه‌كو قه‌ده‌غه‌كردنى هه‌ندێك چالاكى و پیشه‌سازى له نزیك ناوچه‌ى نیشته‌جێبوون.
واته سیسته‌مى سیاسى و ده‌ستورى وڵات هه‌رچۆن بێت پێویسته ده‌سه‌ڵاتى كارگێڕى ده‌ستوه‌ردان بكات(نشاط الضبطى للاداره)، و ڕێكخستن بكات بۆ كاروباروچالاكى تاكه‌كان له ڕێگه‌ى هێزه‌وه یاسا و ڕێنمایه‌كان جێبه‌جێ بكات بۆ پاراستنى ئاسایشى گشتى، ته‌ندروستى گشتى و ئارامى گشتى. ئه‌م ڕه‌گه‌زانه‌ش فراوانن و حكومه‌ت به‌رپرسه له پاراستنى به هه‌موو وورده‌كاریه‌كایانه‌وه.
ڕێكخستن و كۆنترۆل كردنى كارگێڕى له بوارى پاراستنى ژینگه ئه‌ركێكى گرنگ و به‌رپرسیارێتیه‌كى گه‌وره و هه‌ستیاره له سه‌ر ده‌وله‌ت. بۆیه پاراستنى ژینگه‌ش بۆته به‌شێكى گرنگى سیسته‌مى گشتى وه هه‌ندێك ناوى ده‌نێن سیسته‌مى گشتى ژینگه‌یی. ده‌سه‌لاتى كارگێڕى له بوارى پاراستنى ژینگه هه‌ولأ ده‌دات بۆ قه‌ده‌غه‌كردنى هۆكاره‌كانى پیس كردن و زیان گه‌یاندن به ژینگه، له‌گه‌ل به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى پیس بوون و سنورداركردنى له حاڵه‌تى ڕوودانى.
ده‌سه‌لاتى كارگێڕى ژینگه‌یى تایبه‌تمه‌ند هه‌ندێك ئامرازى پێش وه‌خت (وقائی) ده‌گرێته به‌ر بۆ پاراستنى ژینگه، وه‌كو ده‌ركردنى ڕێساى سه‌ربه‌خۆ (اللوائح المستقله) كه ئه‌مانه بریارى كارگێڕین و تایبه‌تمه‌ندى گشتى و مجردى هه‌یه و بۆ كۆمه‌ڵه خه‌ڵكێك یان پیشه‌یه‌ك ده‌رده‌چێت به سیفه‌تیان نه‌وه‌ك به‌ناویان. واته تایبه‌ت نیه به كه‌سێكى دیارى كراو، ئه‌م جۆره ڕێسایانه پێویسته پشت به بنه‌ماى ده‌ستورى ببه‌ستێت چونكه ده‌سه‌ڵاتێكه له بوارى یاسادانان دراوه‌ته ده‌سه‌ڵاتى كارگێڕى. واته له ڕووى مادى و بابه‌تیه‌وه ده‌سه‌ڵاتێكى یاسادانانه و له ڕووى شێوه و (شكلی وعضوی) كارێكى كارگێڕیه. هه‌رچه‌نده ده‌ستورى عیراقى ده‌قێكى روونى تێدانیه كه ده‌سه‌لاتى ده‌ركردنى لوائحى سه‌ربه‌خۆى دابێت به حكومه‌ت، ئه‌وه‌ى هه‌یه ده‌سه‌لاتى ده‌ركردنى ڕێنمایه (الانظمه والتعلیمات) وه‌كو {یاسا و ڕێنمایی جیبه‌جێكردنى یاساكان وه‌كو له ماده 80ى ده‌ستورى عیراق هاتووه، واته لوائحى جێبه‌جێكردنه كه بۆ ڕوونكردنه‌وه و ئاسانكارى جیبه‌جێكردنى یاسایه‌ك ده‌رده‌كرێت.
لێره‌دا ده‌مه‌وێت ئاماژه به‌وه بكه‌م كه مۆڵه‌تى كارگێڕى ئامرازێكه كه ده‌سه‌ڵاتى كارگێڕى به‌كاریدێنێت بۆ ڕێكخستن و چاودێرى كردنى هه‌ندێك چالاكى كه پێویستى به ڕێكخستن و چاودێرى هه‌یه له به‌ر بوونى كاریگه‌رى له سه‌ر كۆمه‌ڵگا و سیسته‌مى گشتى و له‌وانه‌ش كاریگه‌رى ژینگه‌یی.
مۆڵه‌ت به كۆت و به‌ندێك دانراوه له سه‌ر ئازادى مرۆڤ له چالاكیه‌كانى وه‌كو چالاكى بازرگانى و كار و هتد، بۆیه هه‌ندێك له شاره‌زایانى كارگێڕى پێیان وایه ئه‌گه‌ر ده‌سه‌لاتى ڕه‌ها بدرێت به ده‌سه‌ڵاتى كارگێڕى واته ده‌سه‌ڵاتى ڕه‌تكردنه‌وه یان ڕازى بوون به پێدانى مۆڵه‌ت بدرێت به ئیداره ئه‌وه مه‌ترسیه بۆ ئازادى گشتى. بۆیه باشتر وایه مه‌رجه‌كانى مۆڵه‌ت پێدان دیارى بكرێت و به پێَى یاسا، به‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر مه‌رجه‌كان هاتنه‌دى ئه‌وكاته ئیداره پێویسته ڕازى ببێت وه له حاڵه‌تى نه‌دانى مۆڵه‌ت به‌بێ هۆكار ده‌كرێت په‌نا بۆ تانه‌لێدن ودادگا ببردرێت.
له كوردستان و عیراقیش چه‌ندین پڕۆژه هه‌یه كه به پێى یاسا پێویستى به مۆڵه‌ت هه‌یه. وه‌كو پڕۆژه نه‌وتیه‌كان و كانزاكان و كارگه‌كانى چه‌و ولم و كارگه‌كانى پیشه‌سازى و هتد. واته ئه‌م پڕۆژانه نابێت ئه‌نجام بدرێت تاوه‌كو ده‌سه‌ڵاتى تایبه‌تمه‌ند مۆڵه‌ت ده‌دات له سه‌ر بنه‌ماى یاسا و رێنمایى. به‌مانایه‌كى تر، یاسادانه‌ر له‌وه تێگه‌یشتوه كه ئه‌م جۆره پرۆژانه كاریگه‌ری ژینگه‌یان هه‌یه و ده‌بنه هۆى زیانگه‌یاندن به ژینگه و پیس كردنى ره‌گه‌زه‌كانى وه‌كو ئاو و هه‌وا و خاك و مرۆڤ و زینده‌وه‌رانیش. چونكه ئه‌گه‌ر ڕێگه بدرێت به هه‌موو كه‌سێك هه‌ر جۆره چالاكیه‌كى بیه‌وێت بیكات به‌بێ مۆڵه‌ت ئه‌وه بێ گومان سیسته‌مى گشتى ده‌كه‌وێته مه‌ترسیه‌وه و ژینگه‌ش وێران ده‌بێت و وڵات تووشى كاره‌سات و قه‌یرانى گه‌وره ده‌بێته‌وه و سامانى سروشتى به‌فیڕۆده‌ڕوات.
به‌داخه‌وه له كوردستان سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى تا ڕاده‌یه‌كى باش یاسا و ڕێنماى هه‌یه و ده‌سه‌ڵاتى كارگێڕى تایبه‌تمه‌ند هه‌یه له پرسى مۆڵه‌ت هێشتا حكومه‌ت نه‌یتوانیه‌وه كۆنترۆڵى هه‌موو ئه‌و كار و چالاكیانه بكات كه زیانى ژینگه‌یان هه‌یه. بۆ نموونه له ئێستادا به پێى چه‌ندین توێژینه‌وه و به‌دواداچوون چه‌ندین پاڵاوگه‌ى نه‌وت هه‌یه كه هیچ مۆڵه‌تێكیان نیه، وه ئه‌مانه بوونه‌ته هه‌ڕه‌شه بۆ ژینگه و ته‌ندروستى خه‌ڵكى له‌به‌رئه‌وه‌ى له‌سه‌ر بنه‌ماى یاسایی و زانستی دانه‌مه‌زراون.
كارگه‌كانى چه‌و لم له كوردستان یه‌كێكن له‌وبوارانه‌ى كه پێویستى به مۆڵه‌ت و ڕه‌زامه‌ندى لایه‌نى تایبه‌تمه‌ند هه‌یه چونكه ئه‌م كارگانه به‌زۆرى له‌سه‌ر سه‌رچاوه ئاویه‌كانى وه‌كو ڕووباره‌كان كارده‌كه‌ن و كاریگه‌رى راسته‌وخۆیان بۆ سه‌ر ژینگه هه‌یه به‌تایبه‌ت ئه‌و كارگانه‌ى له‌سه‌ر ڕووبارى سیروانن كه ژماره‌یان به پێى وته‌ى وته‌بیّژى ده‌سته‌ى ژینگه 40 كارگه ده‌بن.
ئه‌وه‌ى جێگه‌ى سه‌رنجه به پێى نوێترین لێدوانى به‌ڕێز ووته‌بێژى ده‌سته‌ى ژینگه كارگه‌كانى چه‌و و لم له هه‌ولێر و دهۆك هیچ مۆڵه‌تێكیان له لایه‌ن ده‌سته‌وه پێنه‌دراوه. ته‌نها ئه‌و 40 كارگه‌ى له سه‌ر ڕووبارى سیروانن مۆڵه‌تیان له لایه‌ن ده‌سته‌ى ژینگه‌وه پێدراوه.
ئه‌وه‌ى پرسیاره ئه‌گه‌ر ئه‌و كارگانه‌ى سه‌ر ڕِووبارى سیروان مۆڵه‌تیان هه‌یه له لایه‌ن ده‌سته‌ى ژینگه‌وه، ماناى وایه له‌سه‌ر بنه‌ماى هه‌ندێك مه‌رج دانراون كه ده‌بێت پابه‌ندبن به‌و مه‌رجانه بۆ پاراستنى ڕووباره‌كه و دارستانى سروشتى سه‌ر ڕِووباره‌كه. وه له‌حاڵه‌تى پابه‌ندنه‌بوون به مه‌رجه‌كانى مۆڵه‌ت ئه‌وا ده‌سته‌ى ژینگه پێویسته ڕێككارى یاسایی له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م پێشێلكاریه بگرێته‌به‌ر.
به‌ڵام واقعى ڕووباره‌كه و لابردنى ڕێژه‌یه‌كى زۆرى سه‌وزاى بۆ فراوانكردنى چالاكى و به‌رهه‌مى ئه‌و كارگانه له‌لایه‌ك و بێ ده‌نگى ده‌ستى ژینگه مایه‌ى سه‌رسوڕمانه بۆ خه‌ڵك و ژینگه دۆستان، وه له ڕووى لۆژیكى كارگێڕى و یاساییه‌وه ده‌بێت بپرسین ده‌سته‌ى ژینگه یان فه‌رمانگه‌ى ژینگه‌ى تایبه‌تمه‌ند چ جۆره مۆڵه‌تێك بدات له كاتێكدا هه‌موومان شاهێدى كاره‌ساتى گه‌وره‌ی ژینگه‌ین له سه‌ڕووباره‌كه. یان ده‌پرسین چ جیاوازیه‌ك هه‌یه له نێوان كان و كارگه‌كانى چه‌و لم كه بێ مۆڵه‌تى ده‌سته‌ى ژینگه له هه‌ولێر و دهۆك كارده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ى له گه‌رمیان له‌سه‌ر ڕووبارى سیروان كارده‌كه‌ن و مۆڵه‌تى ده‌سته‌كه‌یان نیه.
سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ش، به پێى ماده‌كانى 12و13و14و15 له یاساى ژماره 8ى ساڵى 2008ى هه‌رێم بۆ پاراستن و چاككردنى ژینگه پێویسته هه‌ڵسه‌نگاندنى كاریگه‌رى ژینگه‌ى (EIA) بكرێت بۆ هه‌موو ئه‌و پڕۆژانه‌ى كه مۆڵه‌تیان پێده‌دریت به هۆى بوونى كاریگه‌رى ژینگه‌ى، واته پیویسته لایه‌نى تایبه‌تمه‌ند و پسپۆڕ ڕاپۆڕتێك ئاماده‌بكه‌ن له‌سه‌ر لایه‌نى ئه‌رێنى و نه‌رێنى ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ى كه داواى مۆڵه‌تى كاركردن ده‌كات بۆ دڵنیابوونه‌وه له‌وه‌ى ئایا ئه‌م پرۆژانه چ زیانێكیان هه‌یه له‌سه‌ر ژینگه‌ى ناوچه‌كه، به‌ڵام وه‌كو ده‌سته‌ى ژینگه ئێژێت ئه‌م جۆره هه‌ڵسه‌نگاندنه نه‌كراوه بۆ ئه‌م كارگه‌كانى چه‌و ولم، كه‌واته له سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك مۆڵه‌تیان پێدراوه.
وه به‌ریوه‌به‌رایه‌تى نه‌وت و كانزاكانى گه‌رمیان ئێژێت ئێمه ته‌نها ده‌توانین له سه‌ر زیاده‌ڕه‌وى بۆ سه‌ر مه‌واده‌كان یان ده‌رچوون له‌سنورى ڕێپێدراو سزایان بده‌ین به‌ڵام ناتوانین بۆ زیانى ژینگه‌ی سزایان بده‌ین! له‌لایه‌كى تر وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ وسه‌رچاوه‌كانى ئاو ئێژێت ئێمه‌ش گله‌یه‌مان هه‌یه له كاتێكدا ئه‌و لایه‌نانه به پیى یاسا به‌رپرسیارن له‌م دۆخه.
له باره‌ى كاریگه‌رى ژینگه‌ی ئه‌و كارگانه له سه‌ر ڕووبارى سیروان و ڕووباره‌كانى تر جۆرێك له خۆدزینه‌وه و ناهه‌ماهه‌نگى هه‌یه. به‌شێوه‌یه‌ك سه‌رۆكى لیژنه‌ى ووزه‌و سامانه سروشتیه‌كانى په‌رله‌مان ئێژێت له‌م باره‌یه‌وه ڕاپۆرتمان داوه‌ته وه‌زاره‌تى كشتوكالأ و سه‌رچاوه ئاویه‌كان، له لایه‌كى تر وته‌بێژى وه‌زاره‌تى ناوبراو ئێژێت ئێمه ئاگادارى كاریگه‌رى خراپی ئه‌و كارگانه‌ین له‌سه‌ر ژینگه‌ى ناوچه‌كه و ئاوى ڕووباره‌كه، وه ڕاپۆرتمان داوه به ئه‌نجوومه‌نى وه‌زیران. له‌لایه‌كى تر ده‌سته‌ى ژینگه‌ش ئێژێت مۆڵه‌تى ئه‌و كارگانه لاى وه‌زاره‌تى سامانه سروشتیه‌كانه و به نووسراوى فه‌رمى داوامان لێكردوون ئه‌م كێشه‌یه چاره‌سه‌ر بكه‌ن.
له ڕاستیدا چاره‌سه‌ركردنى ئه‌م كێشه‌یه پێویستى به هه‌ماهه‌نگى و ئیراده‌ى به‌هێزهه‌یه كه پێویسته له لایه‌ن سه‌رۆكى حكومه‌ت و جێگرى سه‌رۆكى حكومه‌ت پشتیوانى كرداره‌كى ڕاشته‌قینه بكرێت. وه له هه‌مان كاتدا هه‌رچه‌نده ماوه‌ى جارێك هه‌ندێك هه‌وڵ و فشارى مه‌ده‌نى هه‌یه له‌پرسى پاراستنى ڕووبارى سیروان، به‌ڵام تاوه‌كو ئێستا به‌شدارى جه‌ماوه‌رى خه‌ڵك له پرسه ژینگه‌یه‌كان وه‌كو پێویست نیه، وه تاوه‌كو ئێستا ڕیكخراوه ژینگه‌یه‌كان و چالاكوانان وه‌كو پێویست نه‌یانتوانیوه كه‌مپینیكى فراوان و به‌هێزو به‌رده‌وام له‌دژى وێرانكردنى ئه‌م ڕووباره بگرنه به‌ر، ئه‌مه‌ش ڕه‌نگه له سنوردارى هۆشیارى گشتى سه‌رچاوه‌ى گرتبێت، وه له ئێَستا هه‌وڵێك هه‌یه به‌م ئاراسته‌یه و كه هیوادارین له ئاستى گه‌وره‌ى كێشه‌كه بێتو هه‌مووان پشتیوانى بین، چونكه قۆناغى دواى لابردنى ئه‌و كارگانه‌ش پیویستى به هه‌ماهه‌نگى حكومه‌ت و خه‌ڵكى ناوچه‌كه هه‌یه بۆ به‌ڕێوه‌بردنێكى زانستى و مۆدیرنى ڕووباره‌كه.