د. عه‌بدولموته‌ڵب ره‌فعه‌ت سه‌رحه‌ت
جگە لە هەرێمى کوردستان، لە هەمو جیهاندا لە ئێستادا بزوتنەوەی دادپەروەریی ژینگەیی هۆشیارترە بەبەراورد لەگەڵ پێشودا، ئەم بزوتنەوەیە تیشکدەخاتە سەر پرسەکانی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی لە ململانێ ژینگەییەکاندا، بەڵام بەداخەوە لە هەرێمى کوردستان ئەم بزوتنەوەیە وەکوپێویست چالاک نییە، ئەویش دەگەڕێتەوە بۆ ئاستى رۆشنبیرى و تێگەیشتنى خەڵکى ئاسایى و دیدگاى ژینگەدۆستان لە بارەى کارەساتە ژینگەییەکان کە روبەڕوى جیهان بوه‌تەوە.
لە ساڵی ١٩٨٨ ئەلبێرتۆ گالیندۆ دەستەواژەی "ژینگەگەرایی بۆ هەژاران"ـی پێشنیار کرد بۆ وەسفکردنی بزوتنەوەکانی خۆڕاگریی جوتیاران کە هەوڵێک بو بۆ تێگەیشتن لە خەبات و بزوتنەوە ناوخۆییەکان کە سەریهەڵدا وەکو بزوتنەوەیەک بۆ خەباتکردن لە دژی سەرمایەداری و لەسەر بنەمای لەناوبردنى ژینگە و ئیستغلالکردنى سامانە سروشتیەکان بۆ مەبەستى تایبەت کارى دەکرد. هەروەها خوان مارتینێز لە ساڵی ٢٠٠٢ـدا لە کتێبی (دادپەروەریی ژینگەیی بۆ هەژاران) بەراوردێکى ورد دەکات لە نێوان ژینگەى ناوچە گوندنشینەکان و ناوچە هەژارەکان لەگەڵ کۆمەڵگا دەوڵەمەندەکان، تێیدا پرسیارێکى زۆر دەروژێنێت لە بارەی داکۆکیکارانی ژینگە و "دادپەروەریی ژینگەیی بۆ هەژاران".
هەرێمى کوردستان لە ئێستادا بە قۆناغێکى مەترسیدارى ژینگەیى تێپەڕدەبێت، ئه‌ویش بە هۆى گوێنەدانى دەسەڵات بە کارەساتە ژینگەییەکان و چارەسەرنەکردنیان بە شێوەیەکى زانستى. هەرێمێکى بچوکى خاوەن پێنج ملیۆن دانیشتوان، زیاتر لە دو ملیۆن وچوارسەد هەزار ئۆتۆمبێڵى تێدایە، واتا هەر دو تاکێکى دانیشتوى ئەم هەرێمە ئوتۆمبێلێکیان بەردەکەوێت، کە ئەمە لە روى زانستى ژینگەوە کارەساتە و پێویستى بە هەڵوێستى زۆر جددى هەیە. جگە لەوە زیاتر لە حەوت هەزار وسێ سەد و پەنجا موەلیدەى کارەبایى لە هەرێمدا هەیە کە رۆژانە بە شێوەیەکى راستەوخۆ گازى گەرمکەرەوە و زیانبەخش تێکەڵ بە ژینگە و سروشتى هەرێمى کوردستان دەکەن و تائێستا حکومەت هیچ هەنگاوێکى کرداریى نەهاویشتوە بۆ چارەسەرکردنى ئەم گرفتە گەورەیە، ئاخر ناکرێ حکومەتێك تەمەنی زیاتر لە ٣٢ ساڵ بێت و کێشەى کارەباى پێ چارەسەر نەکرێت. ئەمە و جگە لە دەیان کێشە و گرفتى ژینگەیى ترن وەکو: پاڵاوگە نایاساییەکان، نەبونى یەکەى چارەسەرکردنى ئاوەڕۆ، نەبونى یەکەى ریسایکڵین .. وهتد.
لە هەموشى کارەساتتر فراوانکردنى شارەکانى هەرێمى کوردستانە بەبێ پلان، شارى واهەیە لە هەرێمى کوردستان بەبەراورد لە گەڵ ٢٠ ساڵێ پێش ئێستا روبەرەکەى پێنج ئەوەندە فراوانکراوەتەوە، ئەمەش لە سەر حیسابى سروشت و ژینگەى هەرێمى کوردستان دەکرێت، لەڕێگەى ئیستغلالکردنى زەوییە کشتوکاڵى و لەوەڕگا و رەز و باخەکانەوە و گۆڕینى رەگەزیان بۆ بازرگانى ونیشتەجێبون. ئەمەش لە داهاتویەکى نزیکدا روبەڕوى دو مەترسی زۆر گەورەمان دەکاتەوە کە یەکەمیان: دیاردەى دورگەى گەرمى شارەکان (UHI)ـە، واتا لە ناوەندى شارەکان پلەى گەرمى زیاتر بەرز دەبێتەوە بە بەراورد لە گەڵ ناوچەکانى دەرەوەى شار، ئەویش بەهۆى بونى رێژەیەکى یەگجار زۆر لە کۆنکریت و ئەسفلت و کەرەستەکانى بیناسازى کە تواناى هەڵمژین و دانەوەى گەرمییان زۆر بەرزە و دواتر پلەکانى گەرمى شارەکان زیاتر بەرز دەکەنەوە.
کارەساتەکە لێره‌دا کۆتایى نەهاتوە، بەڵکو لە ئێستادا دەست براوە بۆ شاخ و گردەکانى هەرێمى کوردستان کە ژینگەیەکى تایبەتیان هەیە و هۆکارن بۆ هاوسەنگى ژینگەیى و بە سینکى کاربۆن هەژماردەکرێن. بەداخەوە لە ئێستادا ئەو شاخ و گردانە تەخت دەکرێن و ئەکرینە پرۆژەى گەورەى تایبەت بە خەڵکى سەرمایەدار و خاوەن دەسەڵات. تەنانەت شارەکانى هەرێمى کوردستان کە فراوانکراون لە سەر حسابی سروشت، دانیشتوانەکانى بە مەبەست یا بێ مەبەست پۆلێنکراون و جۆرێك لە چینایەتى تێیاندا بەدى ده‌کرێت بە تایبەت لە شارە گەورەکان و بە ئاشکرا دیارە چ گەڕەکێك تایبەتە بە دەوڵەمەندەکان وچ گەڕه‌کێكیش تایبەتە بە خەڵکى هەژار.
لێرەوە ئەوەمان بۆ ئەسەلمێنرێت کە نادادپەروەریى ژینگەیى باڵى کێشاوە بەسەر هەرێمى کوردستاندا و بەشێوەیەکى زۆر خراپ ژینگە و سروشتى هەرێمى کوردستان کە موڵکى گشتییە ئەشێوێنرێت و تەرخان دەکرێت بۆ خەڵکى سەرمایەدار و دەوڵەمەند و ژینگەیەکى گونجاویان بۆ رەخسێنراوە، لەبەرانبەردا خەڵکى هەژار لە ژینگەیەکى نالەباردا گوزەران دەکەن، واتا مەترسى دوەم کە روبەڕومان بوەتەوە و لە داهاتویەکى نزیکدا بەڕونى کاریگەریى لە سەر ژینگە و کۆمەڵگاى کوردستان دەبێتەوە (نادادپەروەریى ژینگەیى)یە کە ئەمەش مەترسى دوەمى فراوانبونى شارەکانى هەرێمى کوردستانە.
(نادادپەروەری ژینگەیی) لەسەر ئەو بنەمایە هاتوەتەکایەوە کە هەژاران و دانیشتوانی ناوخۆیی زیاتر کاریگەری تێکچونی ژینگەیان لە سەرە و ئەم تێکچونە ژینگەییە لە ئیستغلالکردنى نادادپەروەرانەى سامانە سروشتییەکاندا رودەدات. چەمکی دادپەروەریی ژینگەیی رەهەندێکى زۆر جیاوازى هەیە، چیتر خەمی ژینگە تەنیا لە پاراستنی درەخت و باڵندە و روبار و روەک و گیاندارەکاندا سنوردار نابێت، بەڵکو پێویستە سەرنج بخرێتە سەر پاراستنی ژیانی مرۆڤەکانیش بەتایبەتى ئەوانەى ستەمیان لێ دەکرێت و لەپێناو خەڵکى سەرمایداردا ژینگەیان دەشێوێنرێت و بێبەش دەکرێن لە سروشت و ژینگەى گونجاو.
بۆیە لە هەرێمى کوردستان پێویستمان بە بزوتنەوەیەکى کۆمەڵایەتی ژینگەییە کە لەسەر بنەمای دادپەروەریی کۆمەڵایەتی-ژینگەیی کاربکات و هەروەها لەسەر بنەمای خەباتی بەرگریکردن لە پاراستنى ژینگە و کەمکردنەوەى شوێنه‌واره‌كانى گۆڕانکارییەکانى کەشوهەوا و دژی ئیستغلالکردنی ژینگە و سامانە سروشتییەکان لەلایەن دەسەڵات و خەڵکى سەرمایەدار، بوەستێتەوە.
دیدگای خەباتى ژینگەیى لەسەر ئەوە بنەمایە دەبێت دابمەزرێت کە هیچ گروپێکی دیاریکراو لە خەڵک نابێت پشکێکی ناڕێژەیی لە دەرئەنجامە نەرێنییە ژینگەییەکانى بەربکەوێت کە لە ئەنجامی ئیستغلالکردنى خراپى زەوى، سامانە سروشتیەکان و سیاسەتە ژینگەییە هەڵە و نادادپەروەره‌کانەوە دێتە ئاراوە. هه‌روه‌ك کار لە سەر فەراهەمکردنى دادپەروەریی ژینگەیی بۆ هەژاران دەکات لە رێى جەختکردنەوە لەسەر دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و پاراستنی زەوی و سامانە سروشتییەکان بۆ هەمو دانیشتوان بە تایبەتى خەڵکی هەژار.
دەبێت ئامانجى خەباتى ژینگەیى کار لەسەر چارەسەرکردنی نادادپەروەری ژینگەیی و کەمکردنەوەی پیسبون و چاره‌سەرکردنى سەرچاوەکانى پیسبونى ژینگە بکات. هەروەها پێویستە کارى جددى لە سەر بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان گەشەی ئابوریی و پاراستنی ژینگە بکات، چونکە لاسەنگى نێوان بەرەوپێشبردنی گەشەی ئابوریی و پاراستنی ژینگەدا کارەساتى ژینگەیى زۆر خراپتر و مەترسیدارتر بەدواى خۆیدا دەهێنێت.
هەمو ئەم ئامانجانە تەنها بە دروستکردنى فشارى بەهێز لە سەر حکومەت و حیزبە دەسەڵاتدارەکانى هەرێم دێنەدى، چونکە ئەوانن بێ گوێدانە پرەنیسپ و ستاندەردە ژینگەیی و زانستیەکان، ژینگە و سروشتى هەرێمى کوردستان تێکدەدەن وهەڕاجى دەکەن بۆ خۆیان و خەڵکى سەرمایەدار.