محەمەد حسێن

 

زیادکردنی نرخی ئاڵوگۆڕی دینار بە دۆلار لە ($١=١٤٦٠ دینار)ەوە بۆ ($١=١٣١٠دینار)، جارێکی تر خەڵکی عێراق و ئابوریەکەیشی خستە بەردەم کۆمەڵێک پێشهات و گۆڕانکاری نوێ-وە. ئەم گۆڕانکاریە، کە وەک هەر سیاسەتێکی تری نەختینەیی براوەو دۆڕاوی خۆی هەیە، دوای ئەو نائومێدییە هات کە بەرپرسانی بانکی ناوەندی و حکومەتی عێراقی توشی بوون لەوەی کە بتوانن وەک جاران، بێ هیچ کۆنترۆڵ و سنورێک، دۆلار بە هەموو دنیادا بڵاوبکەنەوە. 

 

بۆیان دەرکەوت سەردەمێکی نوێ دەستی پێکردووە و بە هەر نرخێک هەیە دەبێت لە گەڵیا رابێن. کۆبونەوەکانی پارێزگاری بانکی ناوەندی عێراق عەلی عەلاق لە گەڵ بەرپرسانی گەنجینەی ئەمریکاو بانکی فیدراڵی زیاتر بۆ جەخت کردنەوە بوو لە پابەندییەکانی عێراق بۆ روبەڕووبنەوەی پارە سپیکردنەوەو پارەدارکردنی تیرۆریزم. لە کۆبونەوەکانی دوێنێ-شدا بانکی جەی پی مۆرگان-یان هێناوەتە سەر هێڵ تا یارمەتی راییکردنی حەواڵە بانکییەکانی عێراق بدات بۆ چین، بەڵام ئایا بەمە دەتوانن ئەو ناسەقامگیریەی بەهای دینار چارەسەر بکەن؟ 

 

یەکەم: بەهۆی گۆڕانکاریەکەوە، لە ساڵی ٢٠٢٣دا، حکومەتی عێراق نزیکەی ١٠ ملیار دۆلار زیاتری پێویستە بۆ دابینکردنی دینار بۆ خەرجیە کارگێڕییەکانی و موچەی کارمەندان و خانەنیشنان. حکومەتی هەرێمی کوردستانیش نزیکەی ٨٤٠ ملیۆن دۆلار زیاتری پێویستە بۆ ئەوەی موچەی کارمەندان وخانەنیشینانی پێ دابین بکات (ئەمە ئەگەر ١٢ موچە دابەش بکات لە ساڵەکەدا). هەردوو حکومەت نەوتی خاو بە دۆلار دەفرۆشن و زۆربەی خەرجییەکانیان بە دینار دەکەن.

 

دووەم: سێ گروپی جیاوازی خەڵک سودمەندن لەم گۆڕانکارییەی نرخی ئاڵوگۆڕی دینار بە دۆلار.

 

یەکەم گروپ، کە گەورەترین سودمەندی ئەم بڕیارەیە، خاوەنی ئەو کۆمپانیاو بانکە تایبەتانەیە کە لە بانکی ناوەندیەوە دۆلار دەکڕن. ئەمانە سیاسیە دەسەڵاتدارەکانن و زۆربەی ئەو سودو قازانجانە دەچننەوە کە لە جیاوازی نێوان نرخی فەرمی دۆلار($١=١٣١٠) و نرخی نافەرمی (ئەمرۆ $١=١٥١٠) هەیە. ئەم جیاوازیەی نرخی دۆلار ، کە ئەمڕۆ بە رادەی ١٥% زیاتر بووە لە نرخە فەرمیەکەی، قازانجێکی گەورە دەستەبەر دەکات بۆ بانک و کۆمپانیاکانی ئەم سیاسیانە.

 

گروپی دووهەم، هەناردەکارانی تورکیاو ئێرانە. ئەوانەی کە هەمیشە وەک بازاڕێکی نزیک و چەور سەیری عێراق دەکەن. بەرزبونەوەی بەهای دینار هێندەی تر توانای کێبەرکێیی نرخی بەرهەمهێنەرە تورک و ئێرانیەکان زیاتر دەکات لە بەرامبەر کاڵا عێراقییەکان.  

 

گروپی سێهەم، کە وا چاوەڕوان دەکرێت شتێک سودمەند بن لەم بڕیارە، زۆرینەی خەڵکی عێراقە. ئەوانەی کە داهاتەکەیان بە دینارە. چونکە ئەم بڕیارە تا ئێستا توانیویەتی ١٠٠ دۆلاری ئەمریکی لە ١٧٥ هەزارەوە دابەزێنێت بۆ ١٥١هەزار دینار؛ بێگومان ئەمە کاریگەری دەبێت لە کەمکردنەوەی هەڵاوسان و دابەزینی نرخی کاڵا هاوردەکراوەکان. بەڵام قازانجەکانی ئەم گروپە سنوردارە؛ یەکەم  لەبەر ئەوەی دابەزینی نرخ هەمیشە بە خێراییەکی کەمتر لە بەرزبونەوەکەی روودەدات. بۆ نمونە، ئەو دەبە زەیتەی بە مانگێک ٢٠% نرخەکەی گران بووە رەنگە شەش مانگی پێویست بێت تا ئەو ٢٠%ەی لێ ببێتەوە. دووهەم، ئەم ئاڵوگۆڕەی نرخی دینار لە ئاستی دوورمەودادا هەندێک مەترسی بۆ ئابوری گشتی عێراق (Macro Risks) دروست دەکات کە دوور نیە زیانەکانی زیاتر بێت لە سودەکانی ئەمە جگە لەوەی کە هێشتا دڵنیا نین ئایا بانکی ناوەندی و حکومەتەکەی سودانی دەتوانن بەم دۆخەی ئێستاوە لە هیچ ئاستێکدا بەهای دینار رابگرن.  

 

سێهەم؛ پرسیارێکی سادە لێرەدا دەبێت بکرێت ئەوەیە کە نرخی فەرمی دۆلارێک بە ١٤٦٠ دینار بوو، حکومەت و بانکی ناوەندی نەیانتوانی بەهای دینار بپارێزن، ئێستا چی گۆڕاوە تا بتوانن بەهاکەی باشتر لە جاران بپارێزن؟ هەتا ئەمڕۆش نرخی بازاڕی دینار بە رادەی ١٥% کەمترە لە نرخە فەرمیەکەی. هەربۆیە زۆر زەحمەتە چاوەڕێی ئەوە بکرێت ئەم جیاوازییە کەم بکرێتەوە هەتا گرفتەکانی ئابوری و بازاڕو حکومەتی عێراق وەک ئێستابن. بۆیە هەر لە سەرەتاوە بڕیارەکە بۆ ئەوەنەبوو ئەو کێشە بونیادییە ئابوریی و داراییانە چارەسەربکات کە نرخی دیناریان دابەزاندبوو، بەڵکو بۆ ئەوەبوو لە روی سیاسیەوە فریای حکومەتەکەی سودانی بکەون. ئەمەش لەسەر حسابی سەقامگیری دوورمەودای ئابوریەکە. 

 

چوارەم: جگە لە بانکی ناوەندی عێراق، لە هیچ شوێنێیکی دنیادا نەبینراوە دەستکاری نرخی دراوە نیشتمانیەکە بکرێت بۆ مامەڵەکردن لە گەڵ گرانی و هەڵاوساندا. ئامرازی کەمکردنەوەی هەڵاوسان و گرانی هەمیشە نرخی سووە، لە گەڵ ڕێکارەکانی تری وەک رێکخستنی بازاڕ و باج و  گومرک. 

 

یەکێک لەو ئامانجانەی وای کردووە بانکی ناوەندی وڵاتان سەربەخۆبن لە حکومەتەکان، پاراستنی سیاسەتی نەختینەییە لە خواست و بەرژەوەندی رۆژانەی سیاسیەکان، بەڵام لە عێراقدا ئەوە چەندەمین جارە بانکی ناوەندی بۆ بەرژەوەندی کورتمەودای سیاسیەکان بەکاردەهێنرێت و دەستکاری بەهای دیناری پێ دەکەن. 

 

پێنجەم: لە ڕووی ئابورییەوە، بڕیاری بەرزکردنەوەی نرخی ئاڵوگۆڕی دینار بە دۆلار، ئاستی کێبەرکێی بەرهەمە ناوخۆییەکان کەم دەکاتەوە لە بەرژەوەندی کاڵای هاوردەکراو. ئەمەش لەبەرژەوەندی پەرەپێدانی کەرتی تایبەت و هەمەڕەنگکردنی ئابوری عێراق نابێت. متماتەی خەڵک و وەبەرهێنەران بە دینارو کۆی گشتی ئابوریەکە لاواز دەکات، حکومەتەکان ناچار دەکات بۆ قەرزکردن لە پێناو دابینکردنی خەرجییەکانیان، دواتریش فشار دروست دەکات لە سەر یەدەکی دراوە بیانییەکانی بانکی ناوەندی. ئینجا هێندەی تر ئابوری عێراق و کوردستان هەستیارو لاواز دەکات بەرامبەر ئەو شۆکانەی لە بازاڕی جیهانی نەوتی خاودا دروست دەبێت.

 

هەڵەباوەکان و لێکدانەوە سیاسییەکان 

 

کەبەهای دینار بەرادەی ١٥% کەمترە لە بازاڕدا، لەبەر ئەوە نیە دۆلارەکانمان بە قاچاخ دەبرێن بۆ تورکیاو ئێران. راستە شتێک لە قاچاخچێتی لەئارادایە.هەر لە ئاڵتون و دۆلارەوە هەتا دەگاتە سەروپێ و بیرەو جگەرەو دووگی مەڕ بە قاچاخی دەهێنرێن و دەبرێن. 

 

کەواتە گرفتەکە هەر تەنها قاچاخچێتی نیە هێندەی کە پەیوەندی بە هاوبەشە  بازرگانییەکانی عێراقەوە هەیە، بەتایبەتی وڵاتانی لاسارو یاخی و سزادراوی ئیدارەی ئەمریکا. بڕێکی زۆری حەواڵەکانی دۆلار لە عێراقەوە بۆ ئێران و روسیاو سوریا دەچوو. ئێستا بانکی ناوەندی بە فەرمی و بەناچاری ناهێڵێت دۆلار بنێردرێت بۆ ئەم وڵاتانە چونکە سزادراون لە لایەن ئیدارەی ئەمریکاوە. 

 

ئەگەر ئێمە دۆلار نەدەین بە ئێرانیەکان، ئەوانیش ماس و گۆشت و پەنێرو دووگ و فەرش و شیشی خانوو غازی خاوو کارەبا ...هتدمان پێ نافرۆشن. ئەگەر بیشمانەوێت، لە جیاتی ئێران ئەم شتانە لە هەر وڵاتێکی تر بکڕین (بۆ نمونە لە سعودیەو مسرو تورکیا)، ئەوا هەم نرخەکانیان گرانترە، هەم کرێی گواستنەوەشیان زیاترە. 

 

کەواتە ئێمە بازرگانی هاوبەشمان هەیە لە گەڵ ئێرانیەکان. بەپێی ئامارە فەرمیەکان سالی ٢٠٢٢ نزیکەی ١٠ ملیار دۆلار کاڵای ئێرانی هاوردەی عێراق کراوە. وا تەقدیر دەکرێت نیوەی ئەم بڕەش هەر بە قاچاخ و لە پشت سیستەمی گومرکیەوە هاوردە کرابێت. ئێستا بازرگانان ناچارن بۆ بەردەوامی ئەم بازرگانیە دۆلار لە بازاڕە نافەرمیەکە بکڕن، نەک لە بانکی ناوەندی. ئەمەیە دۆلاری گرانکردووە. 

 

جگە لە ئێران، روسەکانیش بە بەهای نزیکەی ١٤ ملیار دۆلار وەبەرهێنانیان هەیە لە کەرتی نەوتی عێراق و هەرێمی کوردستان. کۆمپانیاکانیان (لوکئۆیڵ، گازپرۆم و رۆزنەفت) مانگانە کرێ و داهاتەکانیان بە دۆلار لە عێراقدا کۆدەکەنەوەو دەینێرنەوە  بۆ مۆسکۆ.  

 

ئیدارەی ئەمریکا و بانکی ناوەندی عێراق هەوڵ ئەدەن ئەم ئاڵوگۆڕە بازرگانیە لە گەڵ ئێرانیەکان و روسەکان کەم بکەنەوە بەهۆی دابین-نەکردنی دۆلار بە نرخی فەرمی بۆ ئەو بازرگانانەی کاڵاو خزمەتگوزاری ئێرانی و روسی هاوردە دەکەن، بەڵام ناتوانن، چونکە نرخی هەندێک لە کاڵا ئێرانییەکان هێندە هەرزانە بەو جیاوازییەی دۆلاریشەوە هێشتا هەر دەتوانن رکابەری کاڵای وڵاتانی تربن. 

 

کەواتە هەمیشە بڕێکی زۆر لە بازرگانان دەمێننەوە بۆ ئەوەی دۆلار لە بازاڕە نافەرمییەکە بکڕن و کاڵای ئێرانی پێ هاوردە بکەن. ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەمیشە خواست لەسەر دۆلار زیاترە لەو بڕەی کە دەخرێتە ڕوو. هەر بۆیە ئەم جیاوازی نرخە هەر دەمێنێتەوە.

  

ئەی چارەسەر لە کوێیە؟

 

ئەوەی عێراقییەکان (بە حکومەت و خەڵک و بانکی ناوەندییەوە)پێویستە بیکەن بۆ چارەسەری ریشەیی ئەم ناسەقامگیریەی بەهای دینار، بریتیە لە چالاک-کردنەوەی ئابوری وڵاتەکەو گەشەپێدانی کەرتی تایبەت؛ دەبێت سەرچاوەکانی ئەم ئابوریە هەمەرەنگ-بکرێن و جگە لە نەوتی خاو شتی تریشیان هەبێت هەناردەی دەرەوەی بکەن. یان بۆ هەموو شتێک پشت بە هاوردەی ئێران و سوریاو تورکیاو چین نەبەستن. 

 

هاوکات دەبێت کەرتی بانکی عێراق هێندە پەرەی پێ بدرێت کە بەکەڵکی ئەوە بێت ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکان مەیسەر بکات و نەبێتە سەرچاوەی پارە سپیکردنەوەو پارەدارکردنی تیرۆر لە ئاستی جیهانیدا. لە روی داراییەوە هیچ پێویست نەبوو حکومەتی عێراق گرفتی لەم جۆرەی هەبێت و هێندە دۆلاری هەیە کە هەرگیز نیکەرانی بەهای دینار نەبێت، بەڵام دواکەوتووی سێکتەری بانکی وای لێکردووە نەتوانێت سیاسەتە نەختینەییەکانی بانکی ناوەندی جێبەجێبکات. 

 

ئەوەی ئەمریکیەکان داوای دەکەن لە لایەنی عێراقی، هیچ شتێکی سەیرو نامۆو نائاسایی تیادا نیە. دەیانەوێت عێراقیەکان بە پێی سیستەمی بانکی ئەم سەردەمە ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکانیان بە فەرمی و بە ئاشکرا ئەنجام بدەن وەک هەر وڵاتێکی تری ئەم دنیا. 

 

ئەمەش لە ئاستی دوورمەودا رەنگە لە بەرژەوەندی عێراقیەکاندا بێت و دەکرێت وەک هەنگاوێک بۆ کەمکردنەوەی گەندەڵی و پارە سپیکردنەوە ببینرێت.

 

راستە ئەمە بە دڵی چینە دەسەڵاتدارەکەی عێراق نیە، بەڵام بە دڵنیایەوە لە خزمەتی هەموو ئەو هەوڵانەیە کە بۆ روبەڕوبونەوەی پارەسپیکردنەوەو گەندەڵی دەدرێ لە ئایندەدا. 

 

ئەگەر ئەم قەیرانە، لە دواجاردا، ببێتە هۆی پەرەپێدانی کەرتی بانکی عێراق، ئەوا قازانجی زیاتر دەبێت لە زیانەکانی. لە هەموو دنیا، کەرتی بانکی رۆڵی بزوێنەری ئابوری هەیە و ئاسانکاری دەکات بۆ ئاڵوگۆڕە بازرگانییەکان، بەڵام لێرە بۆتە فاکتەری ناسەقامگیری بازاڕ و گۆمێکی لێڵ بۆ ئەوانەی کاریان بە پارەسپیکردنەوە دەڕوات.    

 

بەدەر لەوەی تا چەند زیادکردنی نرخی ئاڵوگۆڕی دینار بەرامبەر دۆلار دەتوانێت سەقامگیری لە بازاڕدا دروست بکات، ئەگەر حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستانیش هەوڵی زیادکردنی خەرجیەکانی پرۆژە ژێرخانییەکان و گەشەپێدان نەدەن، ئەوا ئەم بڕیارە هیچ لە ئاماژە خراپەکانی رێژەی هەژاری (٢٥% لە ئاستی نیشتمانی) و بێکاری (زیاتر لە ١٦% ) ناگۆڕێت.  

 

رۆڵی حکومەت

 

هەرکاتێک حکومەت دەستێوەردانیکرد بۆ دیاری کردنی نرخی هەرشتێک (ئیتر دۆلار بێت یان هەڵوژەو قەیسی)، ئەوا یان نرخەکەی گرانتر دەکات، یان بە دەستێوەردانەکەی بازاڕێکی گەورە بۆ قاچاخچێتی دروست دەکات لەسەر حسابی سامانی گشتی وڵات وداهاتی تاکەکان. 

 

بۆ نمونە، بۆ هەر لیترێک لەو بەنزینەی کە دەبێت لە بەغداو بەسرە بە ٤٥٠ دینار بفرۆشرێتە هاوڵاتیانی عێراق، دەوڵەت نزیکەی ٥٠٠ دینار زیان دەکات. ئەمە سیاسەتی پشتگیری نرخە لەبەرژەوەندی هاوڵاتیان. بەڵام ئەم بەنزینە چەندی بە هاوڵاتیانی عێراق دەفرۆشرێت، هێندەیشی بە قاچاخ دەبرێت بۆ هەرێمی کوردستان و ئوردن و سوریاو لەوێ بە نرخی بازاڕی رەش دەفرۆشرێت. بازاڕی دۆلارەکەیش نمونەیەکی تری ئەم رۆڵە کاریکاتۆریەی حکومەتە لە دیاریکردنی نرخدا.