هیوا ره‌شید
له 2ى حوزه‌یرانى 2022 په‌رله‌مانى كوردستان له كۆبوونه‌وه‌یه‌كدا پڕۆژه یاسایه‌ك په‌سه‌ند ده‌كات به ناوى "یاساى ژماره 4ى ساڵى 2022 بۆ به‌ڕێوه‌بردن و پاراستنى ئاو له هه‌رێمى كوردستان-عێراق" ، وه له 7ى ته‌موزى 2022 له ژماره (284)ى ڕۆژنامه‌ى فه‌رمى (وه‌قائعى كوردستان) وه‌زاره‌تى داد بڵاو ده‌كرێته‌وه و به پێى ماده‌ى 24ى یاساكه شه‌ست رۆژ له دواى بڵاوكردنه‌وه‌ى ده‌كه‌وێته بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه، كه ده‌كاته 6ى ئه‌یلولى 2022.
هۆكارى ده‌ركردنى ئه‌م یاسایه وه‌ك له یاساكه ئاماژه‌ى پێكراوه بریتیه له دابینكردنى ئاسایشى ئاو له هه‌رێم، بۆ ڕێگرى كردن له خراپ به‌كارهێنانى ئاو وه‌ك سامانێكى نیشتیمانى كه بایه‌خى ئابورى و كۆمه‌ڵایه‌تى و ڕامیارى هه‌یه، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ش بۆ ده‌ستبه‌رى به‌رده‌وامى سه‌رچاوه‌كانى ئاو ودادپه‌روه‌رى له دابه‌شكردنى ئاو، ئه‌م یاسایه ده‌رچوێندراوه.
له‌م وتاره‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین به كورتى خوێندنه‌وه‌یه‌كى بابه‌تى بۆ ئه‌م یاسایه بكه‌ین و لایه‌نى ئه‌رێنى یاساكه و هه‌ندێ بۆ چوون بیخه‌ینه‌ڕوو.
پێشه‌كى:
سه‌ره‌تا ده‌ركردنى ئه‌م یاسایه تایبه‌ت به پاراستنى ئاو له هه‌رێم پێویستیه‌ك بوو بۆ پاراستن و باشتر به‌ڕیوه‌بردنى سه‌رچاوه ئاویه‌كانى هه‌رێم، وه به‌تایبه‌ت له‌م سه‌رده‌مه‌ى كه كاریگه‌ریه‌كانى گۆڕانكارى كه‌ش و هه‌وا ڕوونتربوه و ده‌بینرێت وه‌كو ووشكه‌ساڵى و به‌بیابان بوون له‌لایه‌كى تر ده‌بینین وڵاتانى ده‌رهاوسێ ده‌ستیان كردوه به جێبه‌جێكردنى پرۆژه‌ى گه‌وره‌ى ئاوى وه‌كو پڕۆژه‌ى گاپ له توركیا و به‌نداوى داریان و تونیلى نه‌وسول له ئێران، كه بۆنه‌ته ئاله‌نگارى بۆ به‌شه ئاوى عێراق و هه‌رێم. بۆیه ئه‌گه‌رچى ده‌ركردنى یاساكه كه‌مێكیش دواكه‌وتبێت هه‌ر له گرنگى ئه‌م هه‌نگاوه كه‌م ناكاته‌وه، مایه‌ى ده‌ستخوشی و سوپاسه بۆ ئه‌وانه‌ى له پشت ئه‌م هه‌وڵه یاسایه بوون له په‌رله‌مان و له ده‌ره‌وه‌ى په‌رله‌مان.
له لایه‌كى تر ئه‌م یاسا تازه‌یه " یاساى ژماره 4ى ساڵى 2022 بۆ به‌ڕێوه‌بردن و پاراستنى ئاو له هه‌رێمى كوردستان-عێراق" تایبه‌ت به ئاو گرنگى ئاو وه‌ك ڕه‌گه‌زێكى گرنگى ژینگه‌ى ده‌رده‌خات و بۆیه زیاتر ماده و بڕگه‌كان تایبه‌تن به ئاو به ڕوونى قه‌ده‌غه‌ى ده‌ستدرێژى بۆ سه‌ر چه‌ندێتى و جۆریتى ئاو ده‌كات، وه میكانیزمى دیارى كراوى داناوه بۆ سود وه‌رگرتن له ئاوى سه‌ر زه‌وى و ژیر زه‌وى.
لێره‌دا چه‌ند سه‌رنجێك ده‌خه‌ینه‌ڕوو له سه‌ر ئه‌م یاسا تازه‌یه و گرنگترین گۆڕانكاریه‌كان:
1. سه‌ره‌تا وه‌ك هه‌ر یاسایه‌ك ماده‌یه‌ى یه‌كه‌م تایبه‌ت كراوه ناساندنى چه‌ند زاراوه‌یه‌ك، ئه‌م ماده‌یه گرنگى هه‌یه بۆ ناساندنى ئه‌و زاراوانه‌ى له ماده و بڕگه‌كانى دواتر به‌كارهاتوون له لایه‌ن یاسا دانه‌ر، له لایه‌كى تر لێره‌دا ئاسانكارى ده‌كات بۆ یاسادانه‌ر تاوه‌كو ناچار نه‌بێت له هه‌موو ماده و بڕگه‌كان ناوه‌كان به درێژى دابنێته‌وه، به هه‌مان شێوه هاوكارى دادوه‌ر و ده‌سه‌ڵاتى جێبه‌جێكردن ده‌كات له جێبه‌جێكردنى یاساكه وه‌كو خۆى. بۆ نموونه وه‌ك له‌م ماده‌یه هاتوه مه‌به‌ست له وه‌زیر وه‌زیرى كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانى ئاوه، وه وه‌زاره‌ت ماناى وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانى ئاوه، و ئه‌نجوومه‌ن بریتیه له ئه‌نجوومه‌نى ئاوى هه‌رێم. له ڕاستیدا ئه‌م ماده‌یه كۆمه‌ڵێك زاواى تازه‌ى ناساندووه و پێناسه‌كردووه كه پێشتر له یاساى ژینگه‌ى ژماره 8ى ساڵى 2008 تایبه‌ت به پاراستن و چاككردنى ژینگه‌ى هه‌رێم بوونى نه‌بوه. بۆ نموونه (ئاوى ژێر زه‌وى، ئاوى سه‌ر زه‌وى، سه‌رچاوه‌كانى ئاو،پاراستنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو، به‌ڕێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو، بووژانه‌وه‌ى سه‌رچاوه‌كانى ئاو، كۆگاكردنى ئاو، ڕێره‌وى ئاو،ئاوى قورس، پیس بوونى ئاو، ئاوى چاره‌سه‌ركراو، به‌فیڕۆدانى ئاو، سوودمه‌ند، هاوسه‌نگى ساڵانه‌ى ئاو). لێره‌دا ئه‌م ماده‌یه گرنگه چونكه كۆمه‌ڵێك زاراوه پێناساندووین كه پێشتر بوونى نه‌بوه له یاساى ژینگه، به‌ڵام له‌مه‌ش گرنگتر ئایا تا چه‌ند ئه‌و پێناسانه كۆكه‌ره‌وه‌یه و له سنورى خۆى ده‌رناچێت(جامع ومانع) ، چونكه ئه‌م زاراوانه یارمه‌تیده‌رن بۆ دادوه‌ر و بۆ ده‌سه‌ڵاتى جێبه‌جێكردن له كاتى جێبه‌جێكردنى یاساكه له سه‌ر ئه‌و كه‌یسانه‌ى ڕووده‌ده‌ن. بۆیه ئه‌گه‌ر چى تێبینیمان له سه‌ر هه‌ندێك له‌و زارانه هه‌یه به‌و مانایه‌ى كه ناسێندراوه به‌ڵام به گشتى هه‌نگاوێكى ئه‌رێنیه له یاساكه.
بۆ نموونه له بڕگه‌ى نۆیه‌م پیناسه‌ى سه‌رچاوه‌كانى ئاوى كردوه و هاتوه( ئاوى سه‌رزه‌وى ژیر زه‌وى به هه‌موو سه‌رچاوه‌كانیه‌وه ، و ئاوى قورس و ئاوه‌رۆكانیش ده‌گرێته‌وه پاش چاره‌سه‌ركردن.) وه له برگه‌ى یازده‌یه‌م له پێناسه‌ى به‌ڕیوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو هاتوه: (پرۆسه‌یه‌كى رێكخراوه كه ده‌بێته هۆى به‌رده‌وامى و باش به‌كاربردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو له ڕووى چه‌ندایه‌تى بۆ هه‌موو به‌كاربه‌رانى). لێره‌دا هه‌ندێك سه‌رچاوه كاتى پێناسه‌ى به‌ڕێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو ده‌كه‌ن باس له‌ئه‌و پرۆسه‌یه یان كرداره‌كانى ناو پرۆسه‌ى به‌ڕێوه‌بردنه‌كه ده‌كه‌ن بۆ نموونه ده‌لێن بریتیه له كومه‌لێ ڕیوشوینى یاسایى و ته‌كنیكى و كارگێڕى ، واته چۆنیه‌تى ریكخستنه‌كه باس ده‌كه‌ن، بۆیه باشتره باس له لایه‌نى ته‌كینیكى و یاساى بكرێت به‌ڵام ئه‌مه‌ش ماناى ئه‌وه‌نیه پرۆسه‌ى به‌ڕێوه‌بردن رێكخستنى یاساى و ته‌كینیكى له خۆناگریت.
2. له باره‌ى ئامانجه‌كان ئه‌م یاسایه له ماده‌ى دووه‌مى یاساكه جه‌خت له هه‌ندێ ئامانجى گرنگ كراوه‌ته‌وه له پاراستن و به‌ڕیوه‌بردنى سه‌رچاوه ئاویه‌كانى هه‌رێم، له دیارى كردن بڕ و جۆرى به‌كارهێنان، به‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى ئاو و پاراستنى مافى نه‌وه‌كانى داهاتوو له گه‌ڵ هه‌ماهه‌نگى و گۆڕینه‌وه‌ى زانیارى بۆ به‌ده‌ستهێنانى به‌شه ئاوى هه‌رێم به پێى یاساى نێوده‌وله‌تى، وه له كۆتاى ئامانجه‌كان باس له چاره‌سه‌ركردنى سه‌رچاوه ئاویه پیس بوه‌كان و پاراستنى ژینگه كراوه. له ڕاستیدا ئه‌م ئامانجانه زۆر گرنگن و به‌دیهاتنیان ئاله‌نگارى دێته پیش بۆیه جێبه‌جێكردنى یاساكه و پشتیوانى زۆرى پێویسته.
3. له ماده‌ى سێیه‌مى یاساكه ئاوى به سامانێكى نیشتیمانى و موڵكى گشتى ناساندوه و به‌كارهێنانى به‌ستۆته‌وه به به‌ده‌ستهێنانى مۆڵه‌تى یاسایی. له ڕاستیدا جێگركردنى ئه‌م ماده‌یه ئه‌رێنیه له لایه‌ك كه ئاوى به موڵكى گشتى ناساندوه و وه‌ك سه‌روه‌تێكى نیشتیمانى دانراوه، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات هه‌موو جۆره به‌كارهێنانه بێ مۆڵه‌ت و نایاسایه‌كانى ئاو قه‌ده‌غه‌بكرێت و خراپ به‌كارهێنانى ئاو یان به‌فیڕۆدان و پیس كردنى سه‌رچاوه ئاویه‌كان به ده‌ستدرێژى بۆ موڵكى گشتى دابنرێت. وه له لایه‌كى تر سیاسه‌تى نرخداركردنى ئاوى لێده‌كه‌وێته‌وه كه به هاى ئابورى به ئاو ده‌دات و خه‌ڵك پێویسته پابه‌ندبن پێوه‌ى تاوه‌كو بڕه ئاوى پێویستیان ده‌ست بكه‌وێت، له‌م حاڵه‌ته‌ش دا پێویسته دادپه‌روه‌رى ڕه‌چاو بكرێت. هه‌ر چه‌نده هه‌ندێ له توێژه‌ران ئه‌مه‌یان پێ گونجاو نیه كه ئاو بكرێته كاڵایه‌كى ئابورى و هاوڵاتى پاره بدات تاكو سودمه‌ند بێت، چونكه به‌ده‌ستهێنانى بڕى پێویستى ئاوى خاوێن وه‌ك ماف ناسێندراوه، ئه‌گه‌رچى له‌م یاسایه به هیچ شێویه‌ك باس له‌وه نه‌كراوه كه دابینكردنى ئاوى پاك به بڕى پێویست مافێكه له مافه‌كانى مرۆڤ، له كاتێكدا ئه‌م له ده‌ستورى عێراق و یاساى ژینگه‌ش باس نه‌كراوه. به‌ڵام هه‌ندێ له وڵاتان ئه‌م مافه‌یان به ده‌قێكى ڕوون دانپێداناوه له ناو ده‌ستور یاساكانیان.
4. له‌م یاسایه باس له داڕشتنى سیاسه‌تى ئاو كراوه، به‌ڵام لێره‌دا جۆرێك له تێكه‌ڵاوى هه‌ست پێده‌كرێت، چونكه له ماده‌ى چواره‌م هاتوه حكومه‌تى هه‌رێم به هه‌ماهه‌نگى به‌شدار ده‌بێت له: یه‌كه‌م/ داڕشتنى سیاسه‌تى ئاو. ئه‌م بڕگه‌یه كێشه‌ى نیه تا ڕاده‌یه‌ك چونكه به پێى ده‌ستورى عێراق له ماده‌ى 114 بڕگه‌ى حه‌وت باس له‌وه كراوه كه بۆ پرسى به‌ڕێوه‌بردن و سیاسه‌تى ئاوه ناوخۆیه‌كان حكومه‌تى هه‌رێم و حكومه‌تى فیدراڵ هاوبه‌شى و هه‌ماهه‌نگى ده‌كه‌ن. بۆیه باشتر بوو له‌م بڕگه‌یه بوترایه داڕشتنى سیاسه‌تى به‌ریوه‌بردنى ئاوه ناوخۆیه‌كان. هه‌روه‌ها له برگه‌ى دووه‌م یاسادانه‌ر وتویه‌تى/ داڕشتنى سیاسه‌تى به‌كارهێنانى سه‌رچاوه‌كانى ئاو له گه‌ڵ وڵاتانى ده‌رهاوسێدا به پێى په‌یماننامه و نه‌ریته نێوده‌وڵه‌تیه‌كان. لێره‌دا به پێى بڕگه‌ى هه‌شته‌م له ماده‌ى 110ى ده‌ستور ئه‌م بابه‌ته ده‌كه‌وێته چوارچێوه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كانى حه‌سرى حكومه‌تى ناوه‌ندى، چونكه په‌یوه‌ندى به ئه‌و سه‌رچاوه ئاویانه‌وه هه‌یه كه له ده‌ره‌وه‌ى عێراق سه‌رچاوه‌یان گرتووه. واته ئه‌و بڕگه‌یه‌ى ئه‌م یاسایه له‌گه‌ڵ ده‌قه ده‌ستوریه‌كه‌دا ناگونجێت، وه ئه‌م بابه‌ته له ده‌سه‌ڵاتى حكومه‌تى ناوه‌نده.
5. له ماده‌ى پێنجه‌م یاسادانه‌ر هاتووه شێوازى به‌كارهێنانى ئاوى به پێى كه‌رته‌كان پۆلین كردوه به پێى گرنگى كه‌رته‌كه. وه‌ك هاتوه له‌بڕگه‌ی یه‌كه‌مى ماده‌ى 5، به‌كاربردنى ئاو له ڕووى له پێشیینه‌یه‌وه به‌م شێوه‌یه ده‌بێت:
ا. خواردنه‌وه و به‌كاربردنى بۆ پێویستى خزمه‌تگوزارى. لێره‌دا ڕوون نیه كه پێویستى خزمه‌تگوزارى چیه، بۆیه ئه‌ركى وه‌زاره‌تى كشتوكاڵه كه ئه‌مه ڕوون بكاته‌وه به ڕینماى.
ب. ئاژه‌ڵدارى و سامانى ماسی.
ت. مه‌به‌سته‌كانى ئاودێرى و كشتوكاڵى.
پ. پێداویستیه‌كانى پیشه‌سازى و به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با.
ج. مه‌به‌سته‌كانى ژینگه‌یی و كه‌رتى گه‌شتو گوزاریی.
ح.مه‌به‌سته‌كانى وه‌به‌رهێنان. لێره به‌هه‌مان شێوه خاڵه‌كانى تریش ده‌بێت ڕوونبركرێته‌وه و چوارچێوه‌یه‌كى دیارى كراوى هه‌بێت.
6. به‌پێى ماده‌ى شه‌شه‌م وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانى ئاو پێویسته به هه‌ندێك ئه‌رك هه‌ستێت هه‌رچه‌نده به‌شێكى زۆرى ئه‌م ئه‌ركانه پێش ده‌رچوونى یاساكه‌ش هه‌ر له ئه‌ستۆى وه‌زاره‌تى ناوبراو بوه به پێى یاساى ژماره 6ى ساڵى 2010 وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانى ئاو له هه‌رێم. به‌ڵام لێره ڕوونتر و فراوانتر باس كراوه. بۆ نمونه باس له‌وه كراوه كه وه‌زاره‌ت هه‌ڵده‌ستێت به دانانى پلان بۆ به‌ڕێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو به هه‌ماهه‌نگى له گه‌ڵ وه‌زاره‌ته‌كانى تر، وه پلانى بوژانه‌وه و به‌ڕێوه‌بردن به هه‌ماهه‌نگى لایه‌نه حكومیه‌كان و به‌شدارى ڕێكخراوه ناحكومیه‌كان و كه‌رتى تایبه‌ت و هاوڵاتیان ده‌بێت. هه‌روه‌ها جه‌خت له هه‌ماهه‌نگى له گه‌ڵ وه‌زاره‌ته‌كان و ڕێكخراوه‌كان و ڕاگه‌یاندنه‌كان كراوه بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ى هۆشیارى له باره‌ى بایه‌خى ئاو به تایبه‌ت له پرۆسه‌ى فیرَكردن. لێره‌دا ئه‌م ئه‌ركانه گرنگه به‌ڵام له هه‌مان كاتدا ئه‌نجومه‌نى ئاو دروست كراوه كه ئه‌ویش كۆمه‌ڵێ ئه‌ركى پێ سپێردراوه وه به‌شدارى لایه‌نه‌كانى ترى تێدایه، بۆیه ڕوون نیه بۆ ئه‌م ئه‌ركانه بۆچى دراوه به به وه‌زاره‌ت له كاتێكدا ئه‌نجومه‌نى تایبه‌ت به به‌ڕێوه‌بردنى ئاو دروستكراوه.
7. وه‌ك له خاڵى پێشتر ئاماژه‌مان پێدا یه‌كێك له گۆڕانكاریه‌كان له پرسى به‌ڕێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو دروست كردنى ئه‌نجومه‌نێكه به ناوى (ئه‌نجومه‌نى ئاوى هه‌رێم) وه‌ك له ماده‌ى حه‌وته‌م هاتوه. لێره‌دا هه‌ندێ تیبینى و سه‌رنج هه‌یه به‌كورتى لێره‌دا ئاماژه‌ی پێ ده‌ده‌ین:
- به‌شى زۆرى پێكهاته‌ى ئه‌م ئه‌نجومه‌نه له وه‌زاره‌تى كشتوكاڵه، ته‌نها سه‌رۆكى ده‌سته‌ى ژینگه و به‌ڕیوه‌به‌رێكى گشتى له وه‌زاره‌تى شاره‌وانى و گه‌شت و گوزار ئه‌ندامن له ئه‌نجومه‌نه‌كه. لێره‌دا تێبینى ده‌كه‌ین وه‌زاره‌ته‌كانى تر بوونیان نیه كه زۆر په‌یوه‌ندی و كاریگه‌ریان له سه‌ر سه‌رچاوه ئاویه‌كان هه‌یه وه‌كو وه‌زاره‌تى پیشه‌سازى و بازرگانى و ده‌سته‌ى وه‌به‌رهێنان بۆ نمونه. له كاتێكدا یه‌كێك له ئه‌ركه‌كانىئه‌م ئه‌نجومه‌نه دانانى سیاسه‌تى ناوخۆی ئاوه جگه له به‌رپرسیاریه‌تیه‌كانى تر له پاراستن و به‌ڕیوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو.
- وه‌ك له بڕگه‌ى دووه‌مى ماده‌كه هاتوه نوێنه‌رى هه‌ندێ وه‌زاره‌ت به‌شدار ده‌بن له كۆبوونه‌وه‌ى ئه‌نجوومه‌ن به مه‌رجێك پله‌یان له به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى كه‌متر نه‌بێت، به بێ ئه‌وه‌ى مافى ده‌نگدانیان هه‌بێت. ئه‌وانیش (وه‌زاره‌تى پلاندانان، كاره‌با، ناوخۆ له گه‌ڵ وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى)ن. لێره‌شدا مه‌به‌ستى یاسادانه‌ر ڕوون نیه بۆچى ئه‌م نوێنه‌رى ئه‌م وه‌زاره‌تانه ده‌بێت له كۆبوونه‌وه‌ى ئه‌نجومه‌نى ئاو ئاماده‌بن و مافى ده‌نگدانیان نه‌بێت!
- به پێى بڕگه‌ى پێنجه‌م ئه‌نجوومه‌ن سێ مانگ جارێك كۆده‌بێته‌وه یان كاتێ كه سه‌رۆكى ئه‌نجومه‌ن كه وه‌زیرى كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانى ئاوه داواى كۆبوونه‌وه بكات. لێره‌دا باشتر بوو له جیاتى كۆبونه‌وه‌ى وه‌رزى مانگانه كۆبوونه‌وه بكرێت چونكه پرسى ئاو ئه‌مڕۆ تووشى ئاله‌نگارى و گرفتى زۆر بوه و له‌م قۆناغه‌ى گۆرانكارى كه‌ش و هه‌وا كه عێراق و هه‌رێم و جیهان ڕووبه‌ڕووى بۆته‌وه باشتره زوو زوو كۆبوونه‌وه بكرێت له‌م ئه‌نجومه‌نه له كاتێكدا رۆڵ و به‌رپرسیارێتى زۆرى پێدراوه.
- له برگه‌ى شه‌شه‌م باس له وه‌كراوه كه ڕاسپارده‌كان له لایه‌ن وه‌زیرى كشتوكاڵه‌وه بۆ ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران به‌رز ده‌كرێته‌وه. له ڕاستیدا ئه‌مه‌ش جۆرێكه له سنورداركردنى ڕۆڵى ئه‌نجومه‌نه‌كه‌یه و به‌ستنه‌وه‌یه‌تى به ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران.
8. ئه‌نجومه‌نى ئاوى هه‌رێم به پێى ماده‌ى 9ى یاساكه كۆمه‌ڵێك ئه‌رك و به‌رپرسیارێتى پێدراوه. بۆ نمونه: دانانى سیاسه‌تى ناوخۆى ئاو له هه‌رێم،په‌سه‌ندكردنى پلانى به‌كارهێنانى ئاو له لایه‌ن گشت سێكته‌ره‌كان،بڕیاردان له سه‌ر پڕۆژه‌ى سه‌رچاوه‌كانى ئاو و به‌كاربردنى،بڕیاردان له سه‌ر پلانى وه‌به‌رهێنان له به‌ڕێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو و پاراستنى. لێره‌دا ئه‌م پلانه زۆر گرنگه به‌ڵام پێویسته هه‌ماهه‌نگیه‌ك هه‌بێت له گه‌ڵ ده‌سته‌ى وه‌به‌رهێنان، بڕیاردان له سه‌ر ستراتیژیه‌تى نیشتیمانى له باره‌ى كه‌ش وهه‌وا، پلانى دابه‌شكردنى ئاو له نێوان سێكته‌ره‌كان، كاركردن بۆ دابینكردنى بودجه‌ى پێویست بۆ جێبه‌جێكردنى پرۆژه‌ى به‌نداوى گه‌وره و مامناوه‌ند و پرۆژه‌ى ترى ئاو، دانانى پلان بۆ به‌كارهێنانى سیسته‌مى ئاودیرى نوێ، له‌گه‌ڵ دانانى پلان بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى ووشكه‌ساڵى لافاو پیس بوونى سه‌رچاوه‌كانى ئاو. ئه‌گه‌رچى ئه‌م رۆڵانه گرنگن بۆ پاراستن و به‌ڕیوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كان ئاو، به‌ڵام به‌م پێكهاته‌ى ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه و ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ى كه هه‌یه‌تى و نه‌بوونى میكانیزمى هه‌ماهه‌نگى ڕون ئاسان نیه جێبه‌جێكردنى.
9. له ماده‌ى 9 یه‌مى یاساكه یاسادانه‌ر به 11 بڕگه كۆمه‌ڵیك كردارى قه‌ده‌غه‌كردوه كه كاریگه‌رى هه‌یه بۆ سه‌ر سه‌رچاوه‌كانى ئاو. لیره‌دا هه‌ندێ له‌م قه‌ده‌غه‌كراوانه ڕه‌هایه و هه‌ندێكى ته‌نها به بوونى مۆڵه‌ت ڕێگه‌ى پێده‌درێت. ئه‌و كارانه‌ى كه قه‌ده‌غه‌ن به ڕه‌هاى وه‌كو : فڕێدانى پاشماوه‌ى ناوچه‌كانى نیشته‌جێبوون، پیشه‌سازى ، كشتوكاڵ و بازرگانى، ته‌قه‌مه‌نى ، پاشماوه‌ى ته‌ندروستى یان هه‌ر بوارێكى تر بۆ ناو سه‌رچاوه‌ى ئاوى قه‌ده‌غه‌كراوه، ته‌نها ئه‌گه‌ربێت چاره‌سه‌رى زانستى بۆ بكرێت. له پرسى چاره‌سه‌ركردنى ئه‌و پاشماوه هه‌مه‌جۆرانه هێشتا هه‌رێم كێشه‌ى گه‌وره‌ى هه‌یه. بۆ نمونه تا ئێستا ئاوى ئاوه‌رۆكان ده‌ڕواته ناو ڕووباره‌كان به بێ چاره‌سه‌ركردن، ئه‌مه‌ش جێبه‌جێكردنى ئه‌م ده‌قه ده‌خاته ژێر پرسیاره‌وه.
له بڕگه‌ى دووه‌م گۆڕینى ڕێڕه‌وى ئاوى قه‌ده‌غه‌كردوه كه ببێته هۆى كه‌مكردنى ئاو، پیس بوونى ئاو یان لافاو.
هه‌روه‌ها داپۆشینى پاشماوه به شێوه‌یه‌ك كه ببێته هۆى كاریگه‌رى له سه‌ر جۆر و توانستى سه‌رچاوه‌ى ئاوى سه‌ر زه‌وى و ژێر زه‌وى و ژینگه هه‌بێت.هه‌روه‌ها له بڕگه‌یه‌كى تر به‌كارهێنان قڕكه‌ر و په‌ینى كشتوكاڵى كه ببێته هۆى پیس بونى سه‌رچاوه ئاویه‌كان یان به‌كارهێنانى ته‌قه‌مه‌نى و وزه‌ى كاره‌با و ماده‌ى ژه‌هراوى بۆ ڕاوه ماسى كه ببێته هۆى پیس بوونى ئاو قه‌ده‌غه‌كراوه. هه‌روه‌ها فڕێدانى پاشماوه‌ى نه‌وتى و لاشه‌ى ئاژه‌ڵ و په‌له‌وه‌ر بۆ ناو سه‌رچاوه‌ى ئاوى قه‌ده‌غه‌كراوه.
له كۆتا بڕگه‌ى ماده‌ى 9 هه‌موو چالاكیه‌ك كه ببێته هۆى پیس بوونى سه‌رچاوه‌ى ئاوى و كه‌نار و رۆخى ڕێڕه‌وه‌كانى سروشتى سه‌رچاوه‌ى ئاوى یان كاریگه‌رى خراپ له سه‌ر چه‌ندێتى و چۆنیه‌تى سه‌رچاوه‌ى ئاوى قه‌ده‌غه ده‌كات. ئه‌مه‌ش ده‌قێكى باشه ئه‌گه‌ر سودى لێوه‌ربگیریت.
له هه‌مانكاتدا ماده‌ى 9 سێ بڕگه له خۆده‌گرێت كه قه‌ده‌غه‌كردنه‌كه هه‌ڵده‌گیرێت بۆ هه‌ندێ كار و كرده‌وه ئه‌گه‌ر مۆڵه‌تى بۆ وه‌رگیرابێت له وه‌زاره‌ته‌وه. بۆ نمونه هه‌ڵكه‌ندنى بیر و به‌كارهێنانى ئاوى سه‌رزه‌وى و ژێر زه‌وى یان كۆگاكردن و كه‌مكردنه‌وه سه‌رچاوه‌ى ئاوى. سه‌ره‌ڕِاى ئه‌وه‌ش یاسادانه‌ر له بڕگه‌ى حه‌وته‌مى هه‌مان ماده مه‌رجى مۆڵه‌تى داناوه بۆ دامه‌زراندنى هه‌ر پرۆژه، كارگه، یان خانووى نیشته‌جێبون له سه‌ر كه‌نارى ڕووبار و لقه‌كانیان، ده‌ریاچه‌كان، و زه‌ویه‌كانى ده‌وروبه‌رى كه دیاریكراون، جگه له پرۆژه‌كانى ئاو و ئاوه‌رۆ كه ڕیزپه‌ڕكراون له وه‌رگرتنى مۆڵه‌ت له وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ. لێره‌دا ئه‌م بڕگه‌یه چه‌ند سه‌رنجێ هه‌ڵده‌گرێت. بۆ نمونه له‌م دۆخه‌ى ئێستا دروستكردنى خانووى نیشته‌جیبوون له نزیك سه‌رچاوه‌ى ئاوى نابێت به هیچ شێوه‌یه‌ك ڕیگه‌ى پێ بدرێت و ده‌بوایه به ڕه‌هاى قه‌ده‌غه بكرێت، چونكه بوونى هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك له سه‌ر سه‌رچاوه‌ى ئاوى بێ گومان كاریگه‌رى له سه‌ر چه‌ندێتى و چۆنیه‌تى ئاو دروست ده‌كات. بۆیه بۆ ئه‌م بابه‌تانه پێویسته وه‌زاره‌ت به ووردى و لیپرسراوى مامه‌ڵه بكات. هه‌روه‌ها بۆ پرۆژه‌كانى تر له سه‌ر سه‌رچاوه ئاویه‌كان و مه‌رجه‌كانى مۆڵه‌ت پێویسته به وریاى مامه‌ڵه‌ى له گه‌ڵ بكرێت و ڕینماى وورد و زانستى بۆ ده‌ربكرێت.
10. له ماده‌ى یازده بوونى سیسته‌مى چاره‌سه‌ر كردنى پاشماوه كراوه به پێش مه‌رج بۆ دامه‌زراندنى پرۆژه‌كان. له لایه‌كى ترله بڕگه‌ى پێنجه‌مى هه‌مان ماده یاساكه ماوه‌ى 6 مانگى داوه وه‌ك موڵه‌ت له به‌روارى چوونه بوارى جێبه‌كردنى یاساكه بۆ ئه‌و پرۆژانه‌ى كه بونى یاسایان هه‌یه و پاشماوه‌كه‌یان ده‌ڕێژنه ناو سه‌رچاوه‌كانى ئاو بۆ دامه‌زراندنى یه‌كه‌ى چاره‌سه‌ركردنى پاشماوه، به پێچه‌وانه‌وه مۆڵه‌تى كاركردنیان لێوه‌رده‌گیرێته‌وه. لێره‌دا هه‌نگاوێكى ئه‌رێنیه به ئاڕاسته‌ى خۆگونجاندن له گه‌ڵ ئه‌م یاسایه،به‌ڵام جێبه‌جێكردنى له ماوه‌ى دیارى كراو ئاسان نیه، له لایه‌كى تر یاساكه باسى له‌و ژماره زۆره‌ى پرۆژانه نه‌كردوه كه هیچ مۆڵه‌تێكیان نیه و بوون به دیفاكتۆ و كاره‌ساتیان بۆ سه‌رچاوه ئاویه‌كان دروست كردوه وه‌كو له ڕووبارى تانجه‌ڕۆ ده‌بینرێت.
11. له لایه‌كى تر له ماده 12 جارێكى تر یاسادانه‌ر هاتوه باسى ئه‌ركى وه‌زاره‌تى كردوه له دانانى پلانى ساڵانه و مامناوه‌ند و درێژخایه‌ن بۆ هه‌موو كه‌رته‌كانى به‌كاربردنى ئاو بۆ هێنانه‌دى هاوسه‌نگى و دادپه‌روه‌رى له دابه‌شكردنی ئاودا. وه له بڕگه‌ى دووه‌م باس له‌وه كراوه وه‌زاره‌ت پلان بۆ ڕێگرتن له لافاو و رۆچوونى زه‌وى و چاككردنى رێڕه‌وى ئاوى ڕووباره‌كان و به‌كارهێنانى ئاوى ئاودێرى پرۆژه‌كان داده‌نێت، له گه‌ڵ گرنتى كردنى پاراستنى ئاو له به‌فیرۆدان و پیس بوون. به بۆ چوونى ئێمه ئه‌م ماده‌یه زیاده‌یه و به‌شى زۆرى پیشتر باس كراون و ده‌كه‌ونه چوارچێوه‌ى ئه‌ركه‌كانى وه‌زاره‌ت وه‌ك له ماده‌ى شه‌شه‌مى یاساكه هاتوه.
12. به پێى ماده‌ى سیازده‌یه‌م سندوقێ دروست ده‌كرێت به‌ناوى (سندوقى پاراستن و بوژانه‌وه‌ى سه‌رچاوه‌كانى ئاو له هه‌رێم). وه ئه‌م سندوقه له لایه‌ن ئه‌نجومه‌نێكى كارگێڕیه‌وه به‌ڕێوه‌ده‌برێت كه به پێى په‌یڕه‌وێ له لایه‌ن ئه‌نجومه‌نى وه‌زیرانه‌وه ده‌رده‌كرێت. وه به پێى ماده‌ی چوارده‌یه‌م داهاتى ئه‌م سندوقه بریتی ده‌بیت له‌و بڕه پاره‌ی كه له بودجه‌ى ساڵانه‌ى هه‌رێم بۆى ته‌رخانده‌كرێت له لایه‌ك له گه‌ڵ ئه‌و بڕه پارانه‌ى وه‌ك هاوكارى و كۆمه‌ك پێشكه‌ش به‌م سندوقه ده‌كرێت. لێره‌دا دروستكردنى ئه‌م سندقه هه‌نگاوێكى ئه‌رێنیه، به‌ڵام به بۆچوونى ئێمه ده‌بوایه بڕگه‌یه‌كى تر زیاد بكرایه ئه‌ویش گه‌ڕانه‌وه‌ى ئه‌و باج و رسومات و پێبژاردنانه‌یه كه به پێى حوكمه‌كانى ئه‌م یاسایه وه‌رده‌گیرێن وه‌ك داهات بۆ سندوقه‌كه تاوه‌كو بۆ مه‌به‌ستى به‌ڕیوه‌بردن و بوژانه‌وه‌ى سه‌رچاوه ئاویه‌كان خه‌رج بكرێت.
13. به پێى ماده‌ى 15ى یاساكه ئاسایش و پۆلیسى دارستان و ژینگه ئه‌ركى پاراستنى سه‌رچاوه ئاویه‌كان له ئه‌ستۆ ده‌گرن. به بۆچونى ئێمه له جیاتى ئه‌ركداركردنى ئه‌م دوو ده‌زگایه ده‌كرا هێزێكى پۆلیسى تایبه‌ت به پاراستنى ئاو دروست بكرایه له ژێر ده‌سه‌ڵاتى وه‌زاره‌تى ناوخۆ بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ڕاهێنانیان پێكرێت چونكه ئه‌م ئه‌ركه شاره‌زاى و لێهاتووى ده‌وێت.
14. له ماده‌ى 16ى یاساى تازه‌ى ئاو باس له‌وه كراوه كه هه‌موو پرۆژه‌كانى به‌كاربردنى ئاو دواى وه‌رگرتنى لارى نه‌بوونى لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان رێپێدانیان بۆ ده‌كرێت له لایه‌ن وه‌زاره‌ته‌وه. له بڕگه‌ى دووه‌مى هه‌مان ماده باس له‌وه ده‌كات هه‌موو پرۆژه‌كانى وه‌به‌رهێنان پاش پێدانى لارى نه‌بونى لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان له لایه‌ن وه‌زاره‌ته‌وه ڕێگه‌پێدانیان بۆ ده‌كرێت. لێره‌دا ماناى وایه هه‌موو لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان پێویسته لارى نه‌بوون بده‌ن به پرۆژه‌كانى به‌كاربردنى ئاو، ئه‌و پرۆژانه‌ش ڕه‌نگه پرۆژه‌ى وه‌به‌رهێنان بێت. بۆیه گرنگه ئه‌م لارى نه‌بون و ڕێگه‌پێدانه پێش ئه‌وه بێت كه ئه‌و پرۆژانه ده‌ست پێبكات. هه‌روه‌ها له‌م حاڵه‌ته‌ش ڕه‌نگه ڕۆتین و تێكه‌ڵاوى له به‌ر پرسیارى دروست ببێت.
سه‌باره‌ت به‌و پرۆژانه‌ى كه ئاوى سه‌ر زه‌وى یان ژێر زه‌وى بێ مۆڵه‌ت به‌كاردێنن و پێش كاركردن به‌م یاسایه بونیان هه‌یه له كه‌رته‌كانى كشتوكاڵ، پیشه‌سازى، بازرگانى و گه‌شتوگوزار له ماوه‌ى 6 مانگدا له به‌روارى چوونه بوارى جێبه‌جێكردنى ئه‌م یاسایه ، داواكارى مافى سودمه‌ند بون پێشكه‌ش بكه‌ن و مۆڵه‌ت له وه‌زاره‌ت وه‌ربگرن، به پێچه‌وانه‌وه به سه‌رپێچى له حوكمه‌كانى ئه‌م یاسایه داده‌نرێت.(بڕگه‌ى دووه‌م/ ماده 16). لێره‌دا باشتر بوو كه حه‌سر نه‌كرێت به‌و چوار كه‌رته‌وه.
15. به پێى ماده‌ى 17 وه‌زیر ده‌توانێت بیرهه‌ڵكه‌ندن یان به‌كارهێنانى بیر له هه‌ندێ ناوچه قه‌ده‌غه بكات، به پێى ڕاپۆرتى ئه‌نجومه‌نى ئاوى هه‌رێم، ئه‌گه‌ر مه‌ترسى دابه‌زینى بڕو و جۆر و ئاستى ئاوى ژێر زه‌وى هه‌بێت، به پێى یاسا قه‌ره‌بووى مافى خاوه‌ن بیر ده‌كرێته‌وه له‌و زه‌ره‌ره‌ى له‌م بڕیاره پێى ده‌كه‌وێت. به بڕواى ئێمه ئه‌م ماده‌یه گرنگه بۆ سنورداركردنى هه‌ڵكه‌ندى بیرى ئاو له شاره‌كانى هه‌رێم له كاتێكدا توێژینه‌وه‌كان سه‌لماندویانه ئاستى ئاوى ژێر زه‌وى كه‌مى كردوه. بۆیه پێویسته ئه‌و ئه‌نجومه‌نه له گه‌ڵ ده‌ست به‌كاربون و چونه‌بوارى جێبه‌جێكردنى یاساكه ڕاپۆرتى زانستى پشت به‌ست به توێژینه‌وه و داتاى وورد ئاماده‌بكات، چونكه ناكرێت به‌م شێوازه‌ى ئیستا هه‌ڵكه‌ندنى بیر و به‌كارهێنانى بیرى ئاو به‌رده‌وام بێت، چونكه ئه‌مه‌شیان په‌یوه‌سته به ئاسایشى ئاو و مافى نه‌وه‌كانى داهاتوو كه ئه‌م یاسایه ئاماژه‌ى پێكردووه.
16. ماده‌ى 19 و 20ى یاساكه تایبه‌ته به حوكمه سزایه‌كان. ئه‌وه‌ى تێبینى ده‌كرێت به گشتى له‌م یاسایه سزایه‌كى توندتر هاتوه به‌راورد به سزاى ناو یاسایى ژینگه له ڕووى به‌ندكردنه‌وه به تایبه‌تى. به پێى ماده‌ى 19 سه‌رپێچى كردن له حوكمه‌كانى ئه‌م یاسایه جگه له ماده‌ى 9 ، ئه‌وا سزاده‌درێت به به‌ندكردن بۆ ماوه‌یه‌ك له 3 مانگ زیاتر نه‌بێت یان به پێبژاردنێك كه له حه‌وت ملیۆن دینار كه‌متر نه‌بێت و له ده ملیۆن زیاتر نه‌بێت یان به هه‌ردوو سزاكه پێكه‌وه سزاده‌درێ.
به‌ڵام له ماده‌ى 20 سزاى تایبه‌ت كردوه به سه‌ر پێچى كردنى حوكمه‌كانى ماده 9ى یاساكه كه تایبه‌ته به ده‌ستدریژى بۆ سه‌ر سه‌رچاوه ئاویه‌كانى سه‌ر زه‌وى و ژێر زه‌وى وه‌كو فڕێدانى پاشماوه له پرۆژه پیشه‌سازى و كشتوكاڵى و نیشته‌جیبون و ته‌ندروستیه‌كان یان به‌كارهێنانى ماده‌ى ژه‌هراوى یان كاره‌با یان ته‌قه‌مه‌نى یان قڕكه‌ر و په‌ینى كشتوكالِى به شێوه‌یه‌ك ببێته هۆى پیس كردنى سه‌رچاوه‌ى ئاوى یان هه‌ر كرده‌وه‌یه‌ك كه كاریگه‌رى له سه‌ر چه‌ندێتى و چۆنیه‌تى ئاوى سه‌رچاوه ئاویه‌كان بكات وه‌ك باسمان كرد ئه‌وه سزا ده‌درێت به به‌ندكردن به ماوه‌یه‌ك كه كه‌متر نه‌بێت له 6 مانگ و به پێبژاردن به بڕێك پاره كه له 7 ملیۆن كه‌متر نه‌بێت و له 10 ملیۆن زیاتر نه‌بێت له‌گه‌ڵ لابردنى پاشماوه‌كه یان گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ شوێنى خۆى یان له‌نابردنى له ئه‌ستۆى سه‌رپێچیكار.
له بڕگه‌ى دووه‌مى ماده‌ى بیسته‌م سزاكه‌ى توندتر كردوه بۆ دووباره‌كردنه‌وه‌ى سه‌رپێچى حوكمه‌كانى ماده‌ى 9، ئه‌ویش به سزادان به به‌ندكردن بۆ ماوه‌یه‌ك كه له یه‌ك ساڵ كه‌متر نه‌بێت و به پێبژاردن كه له 10 ملیۆن كه‌متر نه‌بێت و له 15 ملیۆن دینار زیاتر نه‌بێت له گه‌ڵ لابردنى سه‌رپێچیه‌كه.
لێره‌دا سه‌رنج بده‌ن له ماده‌ى 19 یاسادانه‌ر بۆ به‌ندكردن لایه‌نى زۆرى دیارى كردوه كه نابێت له 3 مانگ تێبپه‌ڕێت وه قازى یان ده‌سه‌ڵاتى جێبه‌جێكار ده‌توانیت سزاى به‌ندكردن به‌ته‌نها بسه‌پێنێت یان پێبژاردن یان به هه‌ردووكیان. به‌ڵام له ماده‌ى بیست سزاى توندتر كردوه بۆ سه‌رپێچى ماده‌ى 9 كه به قه‌ڵغانى پاراستنى ئاو داده‌نرێت، وه له یه‌ك كاتدا هه‌ر سێ سزاكه كه به‌ندكردن و پێبژاردن و لابردن یان له‌ناوبردنى پاشماوه‌كه‌یه ده‌كه‌وێته ئه‌ستۆى سه‌رپێچیكار. به‌ڵام به بۆچوونى ئێمه له‌م دوو بڕگه‌یه‌ى ماده‌ى 20ى یاساكه باشتر بوو چۆن لانى كه‌مى سزاى به‌ندكردنى دیارى كردوه لایه‌نى زۆرى یان سه‌قفى زه‌مه‌نى به‌ندكردنه‌كه‌شى دیارى بكردایه تاوه‌كو دادپه‌روه‌رانه بێت و نه‌وه‌ك جێبه‌جێكارى یاساكه زیاده‌ڕه‌وى بكات.
له بڕگه‌ى سێیه‌مى هه‌مان ماده 20 جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه سزاكانى ئه‌م یاسایه ڕیگرنابێت له سه‌پاندنى هه‌ر سزایه‌كى توندتر له یاسا به‌ركاره‌كانى هه‌رێم هاتبێت. به بۆچوونى ئێمه ئه‌م ده‌قه باشه تاوه‌كو ئه‌گه‌ر پێویستى كرد سزاى توند و هاوتا به سه‌رپێچیه‌كه بسه‌پێندرێت، تاوه‌كو ده‌ستدرێژى كه‌متر و سنوردار بكرێت بۆ سه‌ر سه‌رچاوه ئاویه‌كان.
17. له به‌شى شه‌شه‌مى یاساكه حوكمه كۆتایه‌كان هاتوه. بۆ نمونه له ماده‌ى 21 هاتوه ( وه‌زیرى كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانى ئاو ڕێنماى پێویست بۆ ئاسانكردنى جێبه‌جێكردنى ئه‌م یاسایه ده‌رده‌كات). لێره زۆر گرنگه دواى جێبه‌جێكردنى یاساكه ڕینماى ورد و ڕوون بۆ ئه‌م یاسایه ده‌ربكرێت بۆ ئه‌وه‌ى له بوارى جێبه‌جێكردن توشى ئاریشه و ئاسته‌نگ نه‌یه‌ت.
له لایه‌كى تر له كۆتا ماده‌ش كه ماده‌ى 24 هاتوه ئه‌م یاسایه له دواى 60 رۆژ له به‌روارى بڵاوبوونه‌وه‌ى له رۆژنامه‌ى فه‌رمى وه‌قائعى كوردستان ده‌كه‌وێته بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه. ئه‌م یاسایه له 7ى ته‌موز له رۆژنامه‌ى فه‌رمى وه‌زاره‌تى داد ( وه‌قائعى كوردستان) له ژماره 284 بڵاوكراوه‌ته‌وه، بۆیه له رۆژى 6ى سێبتێمبه‌ر ى 2022 ده‌كه‌وێته بوارى جێبه‌جێكردنه‌وه.
له كۆتایدا جارێكى تر جه‌خت له‌وه ده‌كه‌ینه‌وه كه ده‌ركردنى یاساى ژماره 4ى ساڵى 2022 بۆ به‌ڕێوه‌بردن و پاراستنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو له هه‌رێمى كوردستان- عێراق هه‌نگاوێكى گرنگه و جێگاى ده‌ستخۆشیه، ئه‌گه‌ر چى هه‌ندێ تێبینى و سه‌رنج له سه‌ر ناوه‌رۆكى یاساكه و شیوازى به‌ڕیوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو هه‌یه كه له‌م یاسایه‌دا هاتوه.