هیوا ره‌شید
ئه‌گه‌رچى له 3% ئاوى سه‌رزه‌وى ئاوى سازگاره، به‌ڵام رێژه‌ى 2،5% به‌رده‌ست نیه بۆ به‌كارهێنان و ئه‌مه‌ش به‌شى زۆرى به‌سته‌ڵه‌كه و ئه‌وه‌ى كه ده‌مێنیته‌وه و به‌رده‌سته بۆ خواردنه‌وه له ئاوى سازگار له 0،5% ، به‌ڵام هێشتا ئه‌م بڕه كه‌مه‌ش توشى پیس بون و به‌فیڕۆدان بوه‌ته‌وه.
دابینكردنى بڕى پێویست له ئاوى پاك بۆ خواردنه‌وه بوه‌ته مافێكى دانپێدانراو له لایه‌ن نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان له ساڵى 2010. به پێَى ئه‌م دانپێدانانه زۆرێك له وڵاتانى ئه‌ندامى نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كان گۆڕانكارى ده‌ستورى و یاسایی پێویستیان ئه‌نجامدا و به ده‌قى رون دانیان ناوه به‌مافى دابینكردنى ئاوى پاك بۆ خواردنه‌وه وه‌ك مافى مرۆڤ، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش بایه‌خى زیاتریان دا به گه‌شه‌پێدانى یاساكان و به‌ڕێوه‌بردنى ئاو له پێناو ئاسانكارى بۆ دابینكردن و پاراستنى ئه‌م مافه.
به پێى تازه‌ترین توێژینه‌وه‌كان كه له ساڵى 2022 بڵاوكراونه‌ته‌وه، رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و به‌تایبه‌ت ناوچه‌كانى سه‌روى روبارى دیجله و فورات (Tigris-Euphrates headwaters) ، ده‌بنه ناوه‌ندى كاریگه‌رترین شوێن له ئاستى رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست به‌و گۆرانكاریانه‌ى كه‌شوهه‌وا به‌تایبه‌تى به‌رزبونه‌وه‌ى پله‌ى گه‌رمى و كه‌مبونه‌وه‌ى دابارین، عێراق یه‌كێكه له‌و وڵاتانه‌ى كه زۆرتر به‌م گۆڕانكاریانه‌ى كه‌شوهه‌وا كاریگه‌ر ده‌بێت، بێگومان هه‌رێمی كوردستانیش به‌شێك ده‌بێت له‌و ناوچه‌یه‌ى كه ده‌بێت خۆى بۆ روبه‌ڕوبونه‌وه‌ى گۆڕانكاریه‌كانى كه‌شوهه‌وا ئاماده بكات.
یه‌كێك له كاریگه‌رییه خراپه‌كانى گۆڕانكارى كه‌شوهه‌وا، گۆڕانه له رێژه‌ى دابارینى باران و به‌فر. ماوه یان ئه‌و رۆژانه‌ى بارانى تێدا ده‌بارێت كه‌م ده‌بێته‌وه و بارانى به‌خوڕ زیاتر ده‌بێت و لافاو دروست ده‌بێت،له‌به‌رامبه‌ریشدا وشكه‌ساڵى دروست ده‌بێت و بیابان بون زیاتر ده‌بێت و به‌م هۆیه‌وه پله‌كانى گه‌رما به‌رزده‌بێته‌وه و گه‌رده‌لولى خۆڵ دروست ده‌بیت. بۆیه وڵاتان ئیستا كار بۆ روبه‌ڕو بونه‌وه‌ى ئه‌م گۆڕانكاریانه ده‌كه‌ن بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى كاریگه‌ریه‌كانى و له‌هه‌مان كاتدا خۆ راهێنان له گه‌ڵ ئه‌م سه‌رده‌مه تازه‌یه‌ى كه‌شوهه‌وا بوه‌ته پێویستى.
ئه‌مرۆ خراپ به‌ڕێوه‌بردنى ئاو و سه‌رچاوه‌كانى ئاو له عێراق و كوردستان بوه‌ته مایه‌ى گه‌وره‌تركردنى هه‌ڕه‌شه و مه‌ترسییه‌كان. ئه‌گه‌رچى ئاو سامانێكى نیشتیمانیه، به‌ڵام تائێستا به‌ڕێوه‌بردنى ئه‌م سامانه‌ش وه‌ك سامانه‌كانى تر عاقلانه نه‌بوه. بۆ نمونه هه‌ولێر وه‌ك پایته‌ختى هه‌رێمى كوردستان خاوه‌ن ژیرخانێكى ئاوى پیشكه‌وتو نیه، به‌م هۆیه‌شه‌وه هاوڵاتیان ساڵانه توشى گرفتى كه‌م ئاوى ده‌بنه‌وه وه‌ك زۆر ناوچه و شارى ترى هه‌رێم. كه باس له ژێرخانى ئاو ده‌كه‌ین مه‌به‌ستمان له هه‌بونى پلانى ستراتیژی و دامه‌زراوه‌ى نیشتیمانى و ناوچه‌یی و ئامرازه‌كانى كۆكردنه‌وه و پاراستنى ئاوه له پیسبون و به فیڕۆدان و دوباره به‌كارهێنانه‌وه.
بۆیه له عێراق و هه‌رێمى كوردستان مافى دابینكردنى ئاوى پاك بۆ خواردنه‌وه له مه‌ترسیدایه. بۆ نمونه له ساڵى 2018 له پارێزگاى به‌سره كاره‌ساتیك روده‌دات و ئاوى خواردنه‌وه پیس ده‌بێت و به‌مهۆیه‌شه‌وه به پێى راپۆرتى رێكخراوى مافى مرۆڤى جیهانى " HRW" له مانگى نۆڤه‌مبه‌ردا 118 هه‌زار كه‌س رۆژانه تۆمار كراون له نه‌خۆشخانه‌كانى ئه‌و شاره كه توشى ژه‌هراوییبون بون به هۆى خورادنه‌وه‌ى ئاوى پیسه‌وه. له هه‌رێمى كوردستانیش ئاستى ئاوى سه‌رچاوه‌كانى ئاوى سه‌ر زه‌وى به هۆى پرۆژه ئاویه‌كانى وڵاتانى وه‌ك توركیا و ئیران كه‌میان كردوه، له هه‌مان كاتدا ئه‌و سه‌رچاوانه وه‌كو روباره‌كان كه بۆ ئاوى خواردنه‌وه به‌كاردێت وه‌ك زێی گه‌وره و زێى بچوك و سیروان بۆ نمونه، روبه‌روى پیسبون بونه‌ته‌وه به هۆى دابه‌زینى ئاستى ئاوه‌كه و كاریگه‌رى چالاكیه كشتوكاڵى و پیشه‌سازییه‌كان و سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى پاشماوه‌ى زێرابى شاره‌كان كه دوباره تێكه‌ڵ ده‌بنه‌وه به‌م سه‌رچاوانه. بۆ نمونه ئێستا له قه‌زاى ده‌ربه‌ندیخان كه نزیكه‌ى 50 هه‌زار دانیشتوى هه‌یه، ئاوى به‌نداوه‌كه بۆ خواردنه‌وه رێگه‌پێدراو نیه، خه‌ڵك توشى گرفت بونه له ده‌ست گه‌یشت به ئاوى پاك بۆ خواردنه‌وه و ناچار له رێگه‌ى ته‌نكه‌ر یان كڕینى ئاو، ئاویان ده‌ست ده‌كه‌وێت، چونكه ئاوى روبارى تانجه‌ڕۆ كه پیسبوه به جۆره‌ها پاشماوه‌ى كشتوكاڵى و پیشه‌سازى و ماڵان و پزیشكى، ده‌گاته ئه‌م به‌نداوه و كوالێتى ئاوه‌كه خراپ ده‌كات. بۆیه خه‌ڵكى ئه‌م قه‌زایه ناچارن ئاو بكڕن و حكومه‌تیش نه‌یتوانیوه ئاوی پاكیان بۆ دابین بكات.
بۆیه هه‌رێمى كوردستان پێویسته به سیاسه‌تێكى تازه و ژیرانه كار له سه‌ر ئه‌م پرسه هه‌ستیاره بكات. ئه‌وه‌ى ئێمه له‌نمونه‌ى هه‌ولێر ده‌یبینین بۆ روبه‌ڕوبونه‌وه‌ى كێشه‌ى كه‌م ئاوى ئه‌م شاره، مایه‌ى نیگه‌رانى زیاتره، چونكه پلانه‌كه وه‌ك پێویست نیه و ناتوانرێت كێشه‌یه‌كى وه‌ها قوڵ و پر له ئاله‌نگارى به ژورى عه‌مه‌لیات و چه‌ند ملیۆن دۆلار چاره‌سه‌ر بكرێت له رێگه‌یه‌كى نازانستى و كاتیى كه بریتیه له لێدانى بیرى ئاو كه ره‌نگه بگاته قوڵى 1000 مه‌تر بۆ گه‌یشتن به ئاو، یاخود له رێگه‌ى دابینكردنى چه‌ند ته‌نكه‌رێك بۆ ئه‌وه‌ى له كاتى كه‌م ئاوى ئاو بگه‌یه‌ننه ماڵان.
یه‌كێك له كیشه گه‌وره‌كان له نه‌بونى داتایه‌كى زانستى و دروسته له به‌ڕێوه‌بردنى كه‌رتى ئاو. بۆ نمونه ئایا له هه‌ولێر رێژه‌ى به‌كارهێنانى ئاو چه‌نده بۆ هه‌ر تاكه كه‌سێك؟ ئایا چه‌ندى بۆ خواردنه‌وه‌یه؟ چه‌ندى بۆ خۆشۆردن و پێداویستى ماڵه؟ ئایا چه‌ند ئاو له شوشتنگه‌كان به‌كاردێت؟ ئایا چه‌ند ئاوى خاوێن بۆ ئاودانى پارك و باخچه حوكمى و تایبه‌ته‌كانى ماڵان به‌كاردێت؟
به پێى توێژینه‌وه‌كان یه‌كێكى تر له ئاله‌نگاریه‌كان بۆ سه‌ر سه‌رچاوه‌كانى ئاوى خاوێن، بریتیه له پاشماوه‌كانى ئاوى زێرابى ماڵان كه به‌بێ هیچ پرۆسه‌یه‌كى خاوێنكردنه‌وه راسته‌وخۆ ده‌ڕژێته ناو ئاوى چه‌م و روباره‌كان وه‌كو له تانجه‌ڕۆ ده‌بینین چۆن زێرابى سلێمانى ده‌گاته ئه‌و روباره و دواتر ده‌ڕواته به‌نداوى ده‌ربه‌ندیخان و پاشان له رێگه‌ى روبارى سیروانه‌وه ده‌ڕوات بۆ دیاله و خواروى عێراق. پاشماوه‌ى شلی زیرابى به‌شێك له ناوچه پیشه‌سازى و نه‌خۆشخانه تایبه‌ته‌كانیش زۆربه‌ى تیكه‌ڵ ده‌بێته‌وه به ئاوه‌ڕۆى ماڵان و دواتر به‌بێ پاڵاوتن ده‌گاته روباره‌كان.
به‌داخه‌وه به‌ڕێوه‌بردنى ئاو تاكو ئێستا نازانستیه (unsustainable water management) و نه‌توانراوه سود له ته‌كنه‌لوجیا وه‌ربگیرێت بۆ پاراستنى ئاو و كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌فیڕۆدانى. به پێى راپۆرتى نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كان 92% ئاوى خاوین بۆ كشتوكاڵ و به‌رهه‌مهێنانى خۆراك به‌كاردێت له عێراق. له 20% ـى ماڵان ئاوى پاكیان ده‌ستناكه‌وێت بۆ خواردنه‌وه. له هه‌رێمیش به هه‌مان شێوه تاكو ئێستا نه‌توانراوه كه‌رتى كشتوكاڵ مۆدێرنه بكرێت و ته‌كنه‌لۆجیاى ئاودێرى پیشكه‌وتو بدرێت به جوتیاران بۆ رێگرى له به‌هه‌ده‌ردانى ئاوى خاوێن، له كاتێكدا وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ و سه‌رچاوه ئاویه‌كان به پێى یاساى ژماره 6ـى ساڵى 2010 رۆڵ و به‌رپرسیارێتى پێدراوه له‌م بابه‌ته. له هه‌مان كاتدا رۆڵى ده‌سته‌ى ژینگه وه‌ك ده‌سته‌یه‌كى به‌رپرس له پاراستنى ئاو به پیسبون لاوازه و توانا مرۆیی و دارایى و ته‌كنیكیه‌كان سنوردارن و سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ش ده‌سه‌ڵاتى روبه‌ڕوبونه‌وه‌ى ئه‌و كاره‌ساته ژینگه‌ی و ئاویه‌ى نیه كه ناوچه‌كه‌ى گرتوه‌ته‌وه و پێویستى به پشتیوانى و هه‌ماهه‌نگى زیاتر هه‌یه.
به‌ڕێوه‌بردنى سامانى ئاو پێویستى به هه‌ماهه‌نگى نێوان هه‌مو وه‌زاره‌ته‌كان هه‌یه، پێویسته حكومه‌تى ناوه‌ند و هه‌رێم پرسى ئاو بكه‌نه پێشینه‌كانى كاریان له‌م قۆناغه، چونكه ئاو په‌یوه‌ندى به‌هێزى له‌گه‌ڵ هه‌مو كه‌رته‌كانى تر دا هه‌یه وه‌كو: كشتوكاڵ و په‌روه‌رده و ته‌ندروستى و پیشه‌سازى و كۆمه‌ڵایه‌تى و هتد.
مافى دابینكردنى ئاوى پاك بۆ خواردنه‌وه به رونى و راسته‌وخۆیى دانى پێدانه‌نراوه له ده‌ستور و یاساكانى عێراق و هه‌رێمیش، به‌ڵام ده‌كرێت بێژین به نائاشكرا و ناڕاسته‌خۆیى له ژیر هه‌ردو به‌ندى ماده‌ى 33ـى ده‌ستورى عێراق و بڕگه‌ى یه‌كه‌مى ماده‌ى 3ـى یاساى ژماره 8ـى ساڵى 2008 بۆ پاراستن و چاككردنى ژینگه‌ى هه‌رێم له چوارچیوه‌ى مافى دابینكردنى ژینگه‌یه‌كى سه‌لامه‌ت جێگاى ده‌بێته‌وه.
له بڕگه‌ى یه‌كه‌مى ماده‌ى 33ـى ده‌ستورى عێراق دا هاتوه (لكل فرد حق العيش في ظروفٍ بيئيةٍ سليمة)، واتا هه‌مو تاكێك مافى هه‌یه له بارودۆخ و ژینگه‌یه‌كى سه‌لامه‌ت و ته‌ندروست دا بژێت. به دڵنیاییه‌وه ژینگه‌یه‌ك نیه به‌بێ ئاو، چونكه ئاو ره‌گه‌زێكى سه‌ره‌كى ژینگه‌یه، ژینگه به بێ ئاو یان به بونى ئاوى پیس، بێگومان نه‌ك سه‌لامه‌ت نیه بۆ ژیان، به‌ڵكو مه‌ترسیداریشه.
بۆیه له بڕگه‌ى دوه‌مى هه‌مان ماده دا هاتوه: (تكفل الدولة حماية البيئة والتنوع الأحيائي والحفاظ عليهما)، واتا ئه‌ركى ده‌وڵه‌ت بریتیه له پاراستنى ژینگه و هه‌مه‌چه‌شنى زینده‌وه‌ران. بۆیه كه‌م ئاوى یان پیسكردن و به‌هه‌ده‌ردانى ئاو مه‌ترسى بۆ مرۆڤ و ته‌واوى زینده‌وه‌ران هه‌یه. له به‌ر رۆشنایی ئه‌م ده‌قه ده‌ستوریه ده‌توانین بێژین حكومه‌تى ناوه‌ند و هه‌رێم به‌رپرسن له پاراستنى ژینگه به گشتى و مافى دابینكردنى ئاوى خاوێن.
له یاساى ژماره 8ـى ساڵى 2008ـى تایبه‌ت به پاراستن چاككردنى ژینگه‌ى هه‌رێم به‌هه‌مان شێوه له بڕگه‌ى یه‌كه‌ى ماده‌ى 3 باس له پاراستنى مافى ژینگه‌یه‌كى سه‌لامه‌ت و ته‌نه‌دروست كراوه وه‌ك هاتوه (لكل انسان الحق في العيش في بيئة آمنة وسليمة، ومن واجب الجميع العمل على حماية البيئة وسلامتها). واتا هه‌مو مرۆڤێك مافى ژیانى هه‌یه له‌ناو ژینگه‌یه‌كى ئاسایش و ته‌ندروست دا، ئه‌ركى هه‌موانه كاربكه‌ن بۆ پاراستنى ژینگه، واتا به‌رپرسیاریه‌كه ته‌نها له ئه‌ستۆى حكومه‌ت نیه، به‌ڵكو هه‌مو تاكه‌كه‌سێك پشكى هه‌یه له‌و به‌رپرسارێتیه له پاراستنى ژینگه و ئاو.
له روى یاساییه‌وه گرفت و كه‌موكورتى هه‌یه له پاراستنى ژینگه و به‌تایبه‌ت ئاو، به‌ڵام له راستیدا یاساكان هه‌رچه‌نده كوالێتیان خراپ بێت، جێبه‌جێنه‌كردنى ئه‌و ده‌ق و یاسایانه‌ى كه هه‌ن ئاله‌نگاریه‌كى گه‌وره‌تره. به‌مانایه‌كى تر یاساكان رۆڵیان نه‌بوه تاكو ئێستا وه‌كپێویست له‌به‌ر ئه‌وه‌نیه كه جۆری ئه‌و یاسایانه خراپن و ده‌بێت گه‌شه‌یان پێبدریت بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه‌ى گۆرانكارى كه‌شوهه‌وا، به‌ڵكو ئاریشه‌كه بێ باكى حكومه‌ته له ئاست ئه‌ركى ده‌ستورى و یاسایى بۆ پاراستنى مافى هاوڵاتیان له دابینكردنى ژینگه‌یه‌كى ته‌ندروست و به تایبه‌ت دابینكردنى ئاوى پاك بۆ خواردنه‌وه وه‌ك مافێكى گرنگ كه په‌یوه‌سته به زۆربه‌ى مافه‌كانى ترى وه‌كو ژیان و ته‌ندروستى و په‌روه‌رده و... هتد. له هه‌مان كاتدا هاوڵاتى پێویسته به ئه‌ركى خۆى هه‌ستێت له پاراستنى ئه‌م سامانه. ساڵانه ده‌یان نه‌خۆشى و حاڵه‌تى مردن تۆمارده‌كرێت و هۆكاره‌كانیش به‌شى زۆریان په‌یوه‌ستن به پیسبونى ژینگه وه‌ك خواردنه‌وه‌ى ئاوى پیس و ژه‌هراوى، به‌ڵام به‌داخه‌وه له هه‌رێم داتاكان به‌و شیوه‌یه ورد و زانستى نین كه بزانین چه‌ند له‌م نه‌خۆشى و مردنانه په‌یوه‌ستن به ژینگه یان پیسبونى ئاو یان هه‌وا یان خاك و خۆراك و هتد.
لێره‌دا ده‌نگى خۆمان ده‌خه‌ینه پاڵ ده‌نگى ژینگه‌پارێزان و داوا ده‌كه‌ین حكومه‌ت پلانێكى ستراتیژى بۆ به‌ڕێوه‌بردنى ئاو دابڕێژێت و پێش ئه‌وه‌ى بڕیار بدات بیرى زیاتر لێبدات یان چه‌ند تانكه‌رێك ته‌رخان بكات بۆ خه‌ڵكى بێ ئاو، پێویسته هه‌وڵ بدات گرفته‌كان یان مه‌ترسیه‌كانى سه‌ر چه‌ندێتى و چۆنیه‌تى ئاو نه‌هێڵێت یان كه‌م بكاته‌وه، ته‌كنه‌لۆجیاى تازه بهێنێت بۆ پاڵاوتن و دوباره به‌كارهێنانه‌وه‌ى ئاوى ئاوه‌ڕۆ بۆ مه‌به‌ستى پیشه‌سازى و كشتوكاڵى، گه‌شه‌پێدانى سیسته‌مى ئاودێرى كشتوكاڵى، پشتیوانى دارایى بدات به كارگه‌كان بۆ ئه‌وه‌ى ئامێرى ژینگه‌دۆست بخه‌نه‌گه‌ڕ، له‌گه‌ڵ داخستنى ئه‌و كارگه و پیشه‌سازیانه‌ى پاشه‌ڕۆكه‌یان راسته‌وخۆ تێكه‌ڵ به ئاوى روباره‌كان ده‌كه‌ن، هاوكات هه‌ڵمه‌تى به‌رده‌وامى هۆشیارى بۆ هاوڵاتیان رێكبخرێت بۆ ده‌ستگرتن به ئاو و پیسنه‌كردنى، چونكه پێشبینى توێژه‌رانى ژینگه‌یى و به‌تایبه‌ت ئاو بۆ داهاتوى ئه‌م ناوچه‌یه، دلخۆشكه‌رانه نیه.