ئاریان ئەحمەد

 

ئاشکرایە هەریەک لەفەلسەفەو ڕاگەیاندن دوکایەی جیاوازو دوو ڕووبەری کارکرنی جیاوازن،وە هەر یەک لە فەلسەفەو ڕاگەیاندن بەجۆرێکی لێکدی جیاواز لەگەڵ بابەتەکانیاندا لەپەیوەندیدان.

ئەو ناونیشانەی ئەم نوسینە هەڵگرێتی پتر مەبەست لێی پێویستی مەعریفەی فەلسەفیە لەپێوەند بە مەعریفەی ڕاگەیاندن .وە ئاوێتەکردنی زانینی فەلسەفیە بە زانین لەباری ڕاگەیاندن.بەجۆرێک هەردوو کایەکە کۆمەکی بەخش بن بەو پرس و ڕووداوو دەرکەوتانەی کە ڕوبەری کارکرن و غایەتی هەردوو بوارەکەیە.

زەرورەتی ئەم بابەتە پتر ئەو پێویستیەیە کەئەمڕۆ ڕاگەیاندن پێی دەتوانێت درووستر مامەڵەلەگەڵ بابەتەکانیدا بکات بەئامانجی ئەوەی بتوانێت لە کرۆکی ڕوداوو دەرکەوتەکان بکۆڵێتەوە.وە ڕیشەی پرسەکان بخوێنێتەوە.بۆ ئەوەی ئەمەش ڕووبدات گرنگە هوشیاری فەلسەفی کەمەبەستمان لێی مەعریفەو بڕی زانیاری فەلسەفی پێویستە کە لە چونەبەردەم دەرکەوتەو پرس و دیاریدەکان وەک پێوەرێک موتوربە بەو فۆرمە مەعریفیەی کەڕاگەیاندن هەڵگرێتی بەکار بهێنین.

ئەگەرچی ڕاگەیاندن وەک و بوارێک  زیاتر سەربە زانستی سیاسیە و چوارچێوەدارە بە واستەبون بەو ستراتیژو پلان و سیستمەی کەدەزگایەک یان یەکەیەک یان هەر گروپ و کۆمەڵەیەک بۆی دیاری دەکەن.

ئەوەی مەبەستی نوسینەکەی منە ئەوەیە چۆن ڕاگەیاندن و تاکی ڕاگەیاندکار پسپۆڕی و شارەزاییەکەی ئاوێتەی هوشیاریەکی فەلسەفی یان زانینێکی فەلسەفیانە دەکا بۆ گەیاندنی پرسیار تائاستی بونیادی دیاریدەو دەرکەوتەو ڕوداوەکان.

بەجۆرێک بەلەبەرچاوگرتنی سنوردارێتی ئازادیە خودیەکانی لەڕوبەری کارکردنی ئەو دەزگاو میدیایەی کاری تێ دەکات.بشتوانێت پرسیاری فەلسەفی ئامێزو کنەو پشکنینی وردو جدی دروست بکات وەک ئەوەی ویستی فەلسەفەیە وەک و مانا.

چونکە هونەری پرسیارکردن یەکێکە لەخەسڵەتە سەرەکیەکانی بونی مرۆڤ.لەفەلسەفەی بوون ناسیدا مرۆڤ بەپرسیارکردن لەهەبوەکانی تر جیادەبێتەوە.بۆئەوەی مرۆڤ بەبوونی بگات پرسیارکردن پێش مەرجی سەرەکیە چونکە مرۆڤ بەنەبوونیەوە پەیدا دەبێ و بۆ گەیشتن بەبوونی پێویستی بەدانانی پرۆژەو پلان هەیە.وەک و ئەوەی مارتن هایدیگەر(1889-1976) ئاماژەی پێدەدا"مرۆڤ بۆ گەیشتن بە بوونی دەبێت ئەگەرەکانی بوونی خۆی بکات بەپرۆژە بەشێوەیەکی داهێنەرانە" بۆئەمەش پرسیارکردن یەکێکە لەو پێویستی و بنەمایانە.

وە مرۆڤ بەبێ پرسیارکردن بوونی نیە. ئەمەش ژێست و ئاماژەیەکی بوون ناسیانەیە لەفەلسەفەی بوون گەراییدا.

بایەخی پرسیارکردن لەپەیوەندیدا بەکایەی ڕاگەیاندنەوە زیاتر ئەو بەهاو مانایەیە کەپرسیارلەڕوی سەنگی مەعریفیەوە دەیبێت.

وە ئەو پرسیارەی کەجەوهەری پرس و دەرکەوتەو دیاریدەکان دەکاتە ئامانج.حەتمەن وەڵامێکی ڕۆشنترو گرنگتر دەکاتە بابەتی هەواڵ و ڕاپۆرت و نامە.

بڕوایشم وایە لەپاڵ تواناکانی زانینی زمان و بەئاگابون لەڕاگەیاندن وەک کایەیەکی زانستی ،ئاگاییەکی مەعریفی فەلسەفی پێویست و گرنگە کەبەتەنیشت پیشەی ڕاگەیاندنەوە ئامادەیی هەبێ.بۆئەوەی هەست بەجۆرێک لەڕەسەنایەتی لەئاستی مامەڵەو زمانی گوتارو  گەیاندندا بکەین.

هایدیگەر لەکتێبی( بوون و کاتدا) ئاماژە بۆجۆرێک لەگوتاری لەکارکەوتو دەکات وە نمونەی ئەوە ئەهێنێتەوە"هەموو کەسێک یەک ڕۆژنامە ئەخوێنێتەوە،هەموکەسێک یەک ڕۆمان ئەخوێنێتەوە،گوێ لەیەک جۆر گۆرانی ئەگرێت،بینەری یەک جۆر فیلمن وە هەموشیان وەک یەک چێژی لێ ئەبینن.لەم حاڵەتەدا جیاوازی تاکەکان بزر دەبێ" لەکاتێکدا تاکەکان خاوەن جیاوازی خۆیانن.

لەڕوانینی هایدیگەر مرۆڤ لەکلتوری بازاڕیدا نامۆیی ئەزموون ئەکات.وە ناڕەسەنانە دەژی.لەم حاڵەتەشدا ڕۆڵ و کارکردی زمان گۆڕانکاری بەسەڕدا دێ.چونکە لەناو ئەو کلتورەدا زمانێک دروست ئەبێت کەهەموو کەس قسەی پێ دەکات.

کەواتە ڕاگەیاندن ڕۆڵی دەبێ لە پەخشکردنی فۆرمێک لەزمان.کەلەپشتی پێوەرەکانی ناساندن و گەیاندندا بەخوێنەرو بیسەرو بینەر دەگات.بەجۆرێک ئیمڕۆ ڕاگەیاندن کەسیستم دونیاناوەکیەکەی ڕەنگ ڕێژ دەکات.بەجۆرێک هەست و چێژی هەموان ئامادەکات بۆ وەرگرتنی ئەو بابەتەی کە ئەو ئامانجێتی.ئیدی لەکایەی بازاڕو ئابوری بێ یان سیاسی و کۆمەڵایەتی.

هەرچی فەلسەفەشە  لەپێناو زانین و پەیوەندی بەستن بەزانینەوە دێتەگۆ،مەبەستی من لەگەیاندنی دیدی ڕۆژنامە نوسیەوە یان ڕاگەیاندن بەگشتی بە دیدی فەلسەفی لەوەوە نایەت کە ئەرکی فەلسەفەبدەین بەڕاگەیاندن و بەپچەوانەشەوە ئەرکی ڕاگەیاندن بدەین بەفەلسەفە.بەڵکو زیاتر ئەوەم بەلاوە پەسەندە لەناوکایەی کارکردنی ڕاگەیاندندا هوشیاری و زانینی فەلسەفیانە بۆ ئەو پرس و دیاریدەو ڕوداوانە ئامادەگی هەبێ.کەدەشێ بەهای فەلسەفی و هەقیقیان هەڵگرتبێ.وە سۆبێکتی ڕاگەیاندکار دەتوانێت لە ناو شەش پرسیارە پێکهێنەرەکەی هەواڵ کەبەدوی زانیاریدا دەیخاتەگەڕ.ئەوپنتەڕیشەییانە بکاتە جێی مەبەستی کەبونیادو جەوهەری ڕوداوو یان دەرکەوتەو پرس و دیاریدەکەن.وە بەجۆرێک تەقالای کۆکردنەوەی زانیاری هەموان لەدەوری ئەو زانینە کۆبکاتەوە کەکاریگەری بەسەر ئاگایی و تێگەیشتنمان بۆ ئەخلاق و ئەرکە خودیەکان ،هەبێ.

لەوپێناسە زۆرو زەبەندانەی کەبۆ ڕاگەیاندن هەیە،وەلەنێویدا پێناسەکەی (ویلبر شرام)(1907-1987)زانای ئەمریکی.پێناسێکی جوانە کەپێی وایە"ڕاگەیاندن ئامرازی تێگەیشتنە لەنێوان کۆمەڵگاکاندا"

کەوابێ ئەوەی ڕاگەیاندن بۆی دەکۆشێ بریتیە لەدروستکرنی تێگەیشتن بۆ بابەتێک.بۆ هەر شتێک کەبەهای ئەوەی هەیە کەمرۆڤ بەزانینی بڕی ئاگایی و ئاستی تگەیشتنی فراوانتربێ.

هەروەها پێناسەکەی (باغیش )(1875-1950)کەزانایەکی فارسە. دیسانەوە پێناسێکی جوانەکە وەها ڕاگەیاندن دەناسێنێ"پرۆسەی ئامانجداری گواستنەوەی زانیاریە لەکەسێکەوە بۆ کەسێکی تربەمەستی تێگەیشتن.

کەواتە تێگەیشتن ئامانجی سەرەکی کاری ڕاگەیاندنە وەک ئەرکێکی ئەخلاقی و ویژدانی.وە کۆکرنەوەی زانیاری بۆ ئاستی زانین و ئینجا پەخشکرنی بۆ ئەوانی تر لەپێناو ئەوەی وەرگر زانیاری بگۆڕێ بۆ زانین و ئینجا بۆ تێگەیشتن.ئەم پرۆسەیە ڕۆڵی دەبێ لەوەی کە زەمینەسازبێ بۆ چێ کرنی توانای مرۆییمان لەپەیوەند بە ئیدراک و تێهزرین بۆ ڕووداوو دەرکەوتەو دیاریدەکان.کەواتە ڕاگەیاندن دەتوانێ هاوڕێی ئەو ویستەبێ کەفەلسەفە هەیەتی بۆ واقعی مرۆییمان.

یەکێک لەو بنەمایانەی کە گرنگە لەسۆبێکتی ڕاگەیاندکار ئامادەگی هەبێ.پرسی مرۆڤ بونە.مرۆڤ بون وەک فیکر وەک بیرکردنەوە وەک ئاگایی و زمان.ئەم بنەمایە لەناو هوشیاری بۆ کاری ڕاگەیاندن گرنگیەکەی لەوەدایە کارەکتەری ڕاگەیاندکار لەهەموو دۆخێکدا هەڵوێست و کاردانەوەی بۆ ئەو پرسانە هەیە کەزانین لەبارەیانەوە کۆمەکی بەو شتە دەکات کەپێی ئەڵێن چاکەی گشتی.

واتە یەکێک لەو ڕەهەندانەی کەمانا دەبەخشێتە وەزیفەی ڕاگەیاندن بریتیە لە بەرپرسیارێتی.ئیدی بەرپرسیارێتی وەک ئاگایی و بڕی هوشیاری پێویست بۆ کاری ڕاگەیاندن.بۆ گەڕان و خوێندنەوەی بەردەوامی ئەو تێکست و تیۆرو نوسراوانەی کەپەیوەندیان بەتێ ژیانمانەوە هەیە بۆ ئاستی هوشیاری و هزری و ئاگاییمان.هەروەها بەرپرسیارێتی وەک ئەکت و کردە لەبەرامبەر ژینگەو شوێن و مافی ئەوانی تر.

لەپێوەند بەم ئاماژەیەوە.(سارتەر)(1905-1980) لەکتێبی بوون و کاتدا دەڵێ"باوەڕی خراپ ئەوەیە کەمرۆڤ خۆی بە بەرپرسیار نەزانێت لەئاستی هەڵوێست و هەڵسوکەوتەکانیدا"

دیدی سارتەر لەنێو ئەو دەربڕینە ئەوەیە کەمرۆڤ ئەگەر مرۆڤانە ژیا ناتوانێت خۆی لە لێپرسینەوە بدزێتەوە.وە باوەڕی وایە مرۆڤ دەتوانێت خۆی لەبەر پرسیارێتیەکانی بدزێتەوە بەڵام ئەوە ئەوکاتەیە کە خۆی خستۆتە دۆخی (نامرۆڤ بونەوە)ئەمەش ئەو سەربەستیەیە کە کەلەبنەڕەتی ئۆنتۆلۆجیادا مرۆڤ سەربەست دەکات هەڵبژێرێت.لەوەی بەرپرسیاربێ یان نا.لەوەی ڕەسەنبێ.یان نا.بۆیە لای سارتەر هەڵهاتنی مرۆڤ لەبەرپرسیارێتی و نەویستنی سەربەستی بەهۆی هەڵبژردانە سەربەستەکانیەوە مرۆڤ لەمرۆڤ بوون دەخات و خۆی دەخاتە ئاستی کاڵاو شمەک ،بەئەندازەیەک خۆی نامۆ دەکا لەئاستی بەرپرسیارێتی.

گرنگی ماناکانی ئەوەی وتمان لەپێوەندیدا بەڕاگەیاندن و تاکی ڕاگەیاندکارەوە ئەوەیە کە دەتوانرێ لەناومەعریفەو ئەزمونی ڕاگەیاندن بەرپرسیارێتی وەک  ویستی فەلسەفی یان لەحزەی فەلسەفیانەش ئەزمون بکرێ.وە دەرگا بەڕووی ئەوپێوەرو پێودانگانە بکرێتەوە کەخواستی فەلسەفەشە لەپێوەندیدا بەژیانەوە زانینیان لەبارەوە بزانێت.هەرچی ڕاگەیاندنیشە دیسانەوە لە پەیوەندیدایە بەژیان بەگشتی و شوێنی مرۆییمان بەتایبەت.ئەو زانینەی کەڕاگەیاندن دەیخاتە بەردەم دەرگای ڕوانین و بیرکردنەوەمان.وەک و نامەیەک،دەتوانێت ئەو پەیامە ڕاچڵەکێنەرو درووستکەرەبێ.کەئێمە پێی بەرەنگاری هەمو ئەو ئەگەرانەبینەوە کە بونمان دەخاتە بەردەم مەترسی بەهەمو فۆرمەکانیەوە.ئیدی مەترسی ژینگەو نەخۆشی و ڕوداوی سروشتی و شەڕو هەر ئەگەرێکی تری نەخوازراو.کە باعیسی دڵە ڕاوکێ و تۆقین و نائارامی بێ بۆ سەر ژیانی مرۆییمان.وە ڕاگەیاندن لەپەیوەندیدایە بەئێستاو ئەگەرەکانی داهاتوەوە.وەک چۆن فەلسەفەش لەپێوەندیدایە بەژیانەوە یان پێوەندی بەبوون لەجیهاندا هەیە.وە فەلسەفە لەیەکەم ڕۆژی  هاتنە دنیایەوە بە نائارامی و دیاریدەکانی ناو ژیانەوە گرێدراوە.وە لەم پێناوەشدا خۆی بەکۆمەڵێک پرۆسەی هەڵوەستەکردن پیشانداوە.وە بەهۆی ئەو گۆڕانکاریانەی کەڕوو لەژیانی مرۆڤ دەکا.وای کردوە کەفەلسەفە هەمیشە لەدۆخی پرسیارکرندابێ لەبارەیانەوە.وەلەدیدی هایدیگەر پرسیارکردن دواجار بریتیە لەفەلسەفە.یەکێک لەو مانایانەی فەلسەفە هەیەتی لەپاڵ مانا زۆرو زەبەندەکانی تر بریتیە لەوەی فەلسەفە شوێنێکە بۆ هەڵوەستەکردن لەسەر گرفت و قەیرانەکان.وە پیشاندانی بەرپرسیارێتی لەئاستیان.

 لەبنەڕەتدا فەلسەفە لەسەدەی شەشەمی پێش زاین لەیونانی کۆندا سەری هەڵداوە.وە یونانیەکان(گریکەکان) بەدانەری چەمکی فەلسەفە دادەنرێن.وە بڕوایان وابوە چالاکی فەلسەفی بەبزاوتی مرۆڤ دێتەدی.وەچالاکیەکانیان مەبەست فەلسەفاندنە.،دابەشی پێنج کاتیگۆری کردبو.لەوانە (مێتافیزیک،ئیپستیمۆلۆژی،واتە تیۆری زانین،جوانکاری ،ئێتیک(ڕەوشت) و سیاسەت.

پێکهاتنی فەلسەفە لەسەربنەمای سیستمی بیرکردنەوە هاتوە بۆیە دەبینین فەلسەفە بەسێ قۆناغدا گوزەری کردوە،بەپێی مێژووی فەلسەفەی ڕۆژ ئاوا. وە هەر یەک لەوقۆناغانەدا جیاوازی لەویستی فەلسەفیدا بەدی دەکرێ.بەنمونە فەلسەفاندنی فەیلەسوفانی سەردەمی کلاسیک(یونان وگریک).جیاوازە لە فەلسەفاندنی فەیلەسوفەکانی سەدەکانی ناوڕاست.وە سەدەکانی ناوڕاستیش جیاوازە لەفەلسەفاندنی فەیلەسوفانی سەردەمی مۆدێرن.لەهەربارێکدا هۆی ئەم جیاوازیانە پتر دەگەڕێتەوە بۆ بۆ جیاوازی لەتوانای بینینیان بۆ شتەکان و وە فۆرمی جیاوازی نوسین  و کارکردنیان لەسەر ئایدیاکان بەگشتی.

ئەوەی وترا بڕێک یادخەرەوەو نۆستالیژیای واتاکانی فەلسەفەو سەرەتاکانی فەلسەفەبو بەکورتی.بەڵام ئەوەی جێی مەبەستمە وەک ئەوەی لەماناکانی فەلسەفدا وەک پێناس و ناسین ئامادەگی هەیە.ڕاگەیاندنیش وەک هەر بوارێکی تری پێوەندیدار بەژیانەوە دەتوانێت بەزۆر ڕۆڵ و ئەرکی ئەخلاقی و لۆژیکی هەستێ بەئامانجی ئەوەی بەشدارو کارابێ لەزەمینەسازی بۆ چێکرنی هوشیاری ئێمە بەدونیاو خۆمان و پرۆژەکانی بونمان.

ئەگەرچی ماناکانی فەلسەفە بەدیدی من هەمان ماناو ژێست و ئاماژەی هەڵگرتوە کەڕاگەیاندن پەخشی دەکات یان لەسنوری کارکردنیایەتی.بەڵام لەهەمانکاتدا ئێمە ناخوازین بەهۆی فەلسەفەوە ڕاگەیاندن بکەین بە ڕاگەیاندنێکی فەلسەفی زمان.وەک چۆن ناشخوازین فەلسەفە ڕۆڵی ڕاگەیاندن ببینێ.بەڵام دەشتوانین لەزۆر ئەڵقەدا هوشیاری و بڕی زانینی پێویست گرێبدەینەوە بە پێوەرو پێودانگەکانی ڕاگەیاندن بۆ گەڕان بەدوای زانین و زانیاریدا

بۆنمونە لەیونانی کۆندا فەلسەفە وەها گوزارشتی لێکراوە.کەبریتیە لەئەوینی دانایی.یان خۆشەویستی بۆدانایی. مەبەستیان لەم دەربڕینە واتاکانی پشکنین و لێکۆڵینەوەیە لەزانینێکی بێلایەن و ڕەتکردنەوە دیدە هەڵەو نابەجێکان.

کەواتە بۆ تاکی ڕاگەیاندکاریش لەناسینەوەو گەیاندنی هەواڵدا فەلسەفە وەک و ماناو پرۆسەیەکی هزری و کردەیی ئامادەگی هەیە.

پوختەی ئەم نوسینە لەوە چڕ دەکەمەوە.کەدەکرێ ڕاگەیاندن پرسیارە هزری و بونەوەیەکانیش بەبابەتی خۆی تەماشابکات و ئاسۆیەکی تر بەڕووی زمان و بیرکردنەوەماندا بکاتەوە کە پرسەهەنوکەیی و پێوەندیدارەکان بەژیان و ژینگەو شوێنمانەوە وەک بونێکی مرۆیی بکاتە بابەتی ئاوڕدانەوەو گرنگی پێدانەکانی.ئەگەرچی دەزانین ڕاگەیاندن بەتایبەت لەنێو سیستمدا ئەم ئەگەرە نەختێک مەحاڵ دەکات،بەڵام دەشکرێت تاکی ڕاگەیاندکار ئەوەندە پیشەکەی خۆش بوێت.کەخۆشەویستی تەرجومە بکات بۆ خۆشەویستی بۆ زانین و ڕاستی و دەرکەوتەیەکی ڕەسەن.ئەگەر مانایەک تاکی ڕاگەیاندکار یان ڕاگەیاندن بەگشتی هەیبێ.دەبێ بریتی بێ لەو کاریگەریە باشەی کەدەیخاتەوە بەسەر بیرو ئەندێشەو ئاگایی تاکەکانی کۆمەڵ لەپێناوی چاکەی گشتیدا.