عه‌بدلمته‌لیب ره‌فعه‌ت
به‌كارهێنانى سه‌رچاوه سروشتیه‌كانى سه‌ر زه‌وى له لایه‌ن مرۆڤه‌وه به شێوه‌یه‌كى نازانستى وبۆ به‌رژه‌وه‌ندى خۆى وبه بێ گوێدان به گۆرانكارییه ژینگه‌ییه‌كان واى كردووه كه رێژه‌یه‌كى زۆر له گازه گه‌رمكه‌ره‌وه‌كان (Greenhouse gases) بچێته به‌رگى هه‌واییه‌وه‌و ببێته هۆكارى سه‌ره‌كى له گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌وا كه ئێستا تووشی هه‌موو مرۆڤایه‌تى بووه‌و گرفتى زۆر گه‌وره‌ى بۆ ژیان له سه‌ر زه‌وى دروستكردووه.
دیاره هه‌موو چالاكییه ناته‌ندروستییه‌كانى مرۆڤ وه‌كو ته‌كنه‌ڵۆجیا, ده‌رهێنانى نه‌وت, پیشه‌سازى, به‌كارهێنانى ئامرازه‌كانى گواستنه‌وه... وهتد. هه‌موو ئه‌مانه ڕێژه‌ى گازه گه‌رمكه‌ره‌وه‌كان له به‌رگى هه‌واو گۆڕیوه‌و به رێژه‌یه‌كى دیاریكراو وله ڕاده‌به‌ده‌ر زیادى كردووه‌و كاریگه‌ریان له سه‌ر كۆى سیستمى ژینگه دروستكردووه. ئه‌و گازانه (یه‌كه‌م ئۆكسیدى كاربۆن, دووه‌م ئۆكسیدى كاربۆن, ئۆكسیده‌كانى گۆگرد, ئۆكسیده‌كانى نایترۆجین, میسان, كلۆرۆ فلۆرۆ كاربۆن, ئۆزۆن ...هتد) رێگری ده‌كه‌ن له گه‌ڕانه‌وه‌ى تیشكى زه‌وى بۆ ده‌ره‌وه‌ى به‌رگى هه‌وایى. واتا نا هاوسه‌نگیه‌كیان دروست كردووه له نێوان ئه‌و بڕه تیشكه‌ى كه له خۆره‌وه دێته سه‌ر زه‌وى له گه‌ڵ ئه‌و بڕه تیشكه‌ى كه له زه‌وییه‌وه ده‌چێته‌وه ده‌ره‌وه‌ى به‌رگى هه‌وایى. بۆیه ئه‌و گازانه چێنێكى تازه‌یان یا ناوچه‌یه‌كیان دروستكردووه له به‌رگى هه‌وایى كه رێگرى ده‌كات له تیشكه گه‌رمه‌كانى زه‌وى بۆ ئه‌وه‌ى ده‌ربازى بێت. وئه‌و ناوچه تازه‌یه بووه‌ته هۆى به‌رز بوونه‌وه پله‌ى گه‌رمى به‌رگى هه‌وایى وزه‌وى. بۆیه ئه‌و ناوچه‌یه كه ده‌كه‌وێته نێو زه‌وى وناوچه تازه‌كه (چینى گازه گه‌رمكه‌ره‌وه‌كان) تووشی قه‌تیس بوونى گه‌رمى بووه. بۆیه زانایانى جیهان ئه‌و دیارده‌یان ناو ناوه (دیارده‌ى خانوو شووشه‌یى Green House) وه‌كو شوبهاندنێك بۆ بارودۆخى نێو خانووى شووشه‌ى یا خانووى پلاستیكى كه بارودۆخێكى گه‌رم وبه هه‌ڵم وبێزاركه‌ره. یا نێو ئۆتۆمبێڵ به تایبه‌تى له وه‌رزى گه‌رما كه په‌نجه‌ره‌كانى ئۆتۆمبێڵ داده‌خرێن تیشكى خۆر ده‌چێته نێو ئۆتۆمبێڵه‌كه‌وه به‌ڵام تیشكى گه‌ڕاوه كه پڕه له وزه‌ى گه‌رمى هیچ ده‌رچه‌یه‌كى نییه بۆ چوونه ده‌ره‌وه بۆیه بارودۆخێكى نه‌گونجاو دروست ده‌بێت. بۆیه گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌وا ته‌نها هه‌ڕه‌شه‌و مه‌ترسی له سه‌ر سه‌رچاوه‌كانى ئاو دروست نه‌كردووه, به‌ڵكو هه‌ڕه‌شه‌ى له سه‌ر ئاسایشى خۆراك وئاسایشى مرۆیى وته‌ندروستیش دروستكردووه.
كاریگه‌رییه‌كانى گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌وا
1- به‌رزبوونه‌وه‌ى پله‌ى گه‌رمى جیهان: یه‌كه‌م كاریگه‌رییه كه دیارده‌ی قه‌تیس بوونى گه‌رما دروستى كردووه‌و بووته هۆى ئه‌وه‌ى كه پله‌ى گه‌رمى جیهان به‌رز ببێته‌وه به رێژه‌ى (1-2) پله‌ى گه‌رمى. وڕه‌نگه له داهاتوودا ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌رێك بۆ گازه گه‌رمكه‌ره‌وه‌كان یا سنورێكى بۆ چالاكییه ناته‌ندروستیه‌كانى مرڤ له سه‌ر زه‌وى دانه‌نرێت وكۆنترۆڵ نه‌كرێت ئه‌وه پله‌ى گه‌رمى ئه‌و رێژه‌یه تێده‌په‌ڕێنى وئه‌گاته زیاتر له (3) پله وئه‌و كاته جیهان ده‌كه‌وێته ژێر مه‌ترسیه‌كى ڕاسته‌قینه‌وه.
2-توانه‌وه‌ى به‌سته‌ڵه‌كه‌كان: به هۆى به‌رزبوونه‌وه‌ى پله‌ى گه‌رمى هه‌وا له هه‌موو جیهاندا له ئه‌نجامى قه‌تیس بوونى گه‌رمى, رێژه‌یه‌كى زۆر له به‌سته‌ڵه‌كه‌كان له ناوچه‌ى سه‌هۆڵ به‌ندانى جه‌مسه‌ره‌كان تووشی توانه‌وه ده‌بن. به‌مه‌ش كۆى سیستمى ژینگه له جیهان تێكده‌چێت چونكه ناوچه‌ى جه‌مسه‌ره‌كان هۆكارێكن بۆ ڕاگرتنى هاوسه‌نگى له سه‌ر زه‌وى. وتوانه‌وه‌ى به‌سته‌ڵه‌كه‌كان هۆكارێكه بۆ زیادبوونى ئاستى ده‌ریاو زه‌ریاكان كه له خاڵى سێهه‌مدا باس ده‌كرێت.
3- به‌رزبوونه‌وه ئاستى ده‌ریاو زه‌ریاكان: له ئه‌نجامى توانه‌وه‌ى رێژه‌یه‌كى زۆر له به‌سته‌ڵه‌كه‌كان ئاستى ده‌ریاو زه‌ریاكان به‌رز ده‌بێته‌وه ئه‌مه‌ش له ئه‌نجامدا هه‌ڕه‌شه‌یه‌كى ڕاسته‌قینه‌یه بۆ دانیشتووانى هه‌ندێك له وڵاتانى جیهان چونكه ژێر ئاو ده‌كه‌ون. به تایبه‌تى ئه‌و وڵات وشارانه‌ى كه ده‌كه‌ونه لێوارى ده‌ریا وزه‌ریاكان یا زۆربه‌ى دوورگه‌كان به گشتى. دورگه‌كانى مالدیڤ یه‌كه‌م وڵاته كه ژێر ئاو ده‌كه‌وێ ئه‌گه‌ر گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌وا كۆنترۆل نه‌كرێت.
4- گۆڕانكارى له دابارین: شێوه‌و بڕو كاتى دابارین به هۆى گۆرانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌واوه تووشی گۆرانكاری بوونه, ته‌نانه‌ت وه‌رزه‌كانیش گۆڕانكاریان به سه‌ردا هاتووه. له هه‌ندێ مانگ ووه‌رز كه زۆر پێویسته باران ببارێت به‌ڵام یا به رێژه‌یه‌كى زۆر كه‌م ده‌بارێت وپێداویستیه‌كانى كشتوكاڵ پڕ ناكاته‌وه یا هه‌ر نابارێ. وله هه‌ندێ مانگیش به پێچه‌وانه‌وه, دابارین زۆر پێویست نییه یا ته‌نها به رێژه‌یه‌كى كه‌م پێویسته به‌ڵام به رێژه‌یه‌كى زیاد له پێویست ده‌بارێ. هه‌موو ئه‌مانه كاریگه‌رى خراپیان له سه‌ر سیستمى هایدرۆڵۆجى وبه‌رێوه‌بردنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو دروست كردووه. وله ئه‌نجامدا كاریگه‌رى له سه‌ر ئاسایشى ئاوو ئاسایشى خۆراك دروست بووه.
5- كه‌مبوونه‌وه ئاوى سازگار: سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى كه ئاستى ده‌ریاو زه‌ریاكان به‌رز ده‌بێته‌وه كه ئاوى سوێرن وگونجاو نین بۆ به‌كارهێنان به‌ڵام له به‌رانبه‌ردا ئاوى سازگار هه‌ڕه‌شه‌ى له سه‌ره. و له زۆربه‌ى وڵاتانى جیهان به هۆى گۆرانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌واو زیادبوونى رێژه‌ى دانیشتووانه‌وه كێبڕكێ له سه‌ر سه‌رچاوه‌كانى ئاو زیاتر بووه‌ته‌وه وهه‌موو پێداویستیه‌كانى وڵاتان پڕناكه‌ته‌وه. ته‌نانه‌ت كێشه‌و گرفت له سه‌ر سه‌رچاوه ئاوییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان دروست بووه‌و وڵاتانى سه‌رچاوه به هۆى به‌رزبوونه‌وه‌ى پله‌ى گه‌رمى وپێویستی زیاتریان به ئاو هه‌ستاون به دروستكردنى به‌نداو له سه‌ر رووباره نێوده‌وڵه‌تیه‌كان. ئه‌مه‌ش وایكردووه كه وڵاتانى رێژگه (مصب) تووشی كه‌م ئاوى ببن بۆیه دوور نییه له ئاینده‌یه‌كى نزیكدا (جه‌نگى ئاو) له نێوان هه‌ندێ وڵات دروست ببێ وه‌كو عیراق-ئێران-توركیا, توكیا-سوریا, ئه‌سیوبیا- مصر وهه‌ندێ وڵاتى تر. ته‌نانه‌ت به دوور نازانرێت كه كێشه له سه‌ر سه‌رچاوه‌كانى ئاو له نێوان هه‌رێمه‌كان وپارێزگاكان وشارو شاروچكه‌كانى هه‌ممان وڵات ڕووبدات.
6- تێكچوونى هاوسه‌نگى ئاو: هاوسه‌نگى ئاو په‌یوه‌ندى نێوان ڕه‌گه‌زه‌كانى خولى هایدرۆڵۆجى له سروشتدا شی ده‌كاته‌وه. واتا جیاوازى له نێوان رێژه‌ى ئاوى ده‌ستكه‌توو ورێژه‌ى ئاوى به‌كارهاتوو, یا جیاوازى له نێوان ئه‌و بڕه ئاوه‌ى كه له رێى دابارینه‌وه ده‌ستده‌كه‌وێ وئه‌و بڕه كه له رێى به هه‌ڵمبوونه‌وه له ده‌ست ده‌چێت.
P – Ep = +
P: دابارین
Ep: به‌هه‌ڵمبوون
هه‌ركاتێ رێژه‌ى ساڵانه‌ى دابارین یه‌كسان یا زیاتر بوو له رێژه‌ى ساڵانه‌ى به هه‌ڵمبوون ئه‌و كات ئاو هاوسه‌نگه وگرفتى نییه. به‌ڵام هه‌ركاتێ رێژه‌ى ساڵانه‌ى به هه‌ڵمبوون زیاتر بوو له رێژه‌ى ساڵانه‌ى دابارین واتا هاوسه‌نگى ئاو تێكچووه. گۆڕانكاریه‌كانى كه‌ش هه‌واو وزیادبوونى پله‌ى گه‌رمى وایان كردووه كه رێژه‌ى به‌هه‌ڵمبوون له زۆربه‌ى ناوچه‌كانى جیهان زیاتر بێت له رێژه‌ى دابارین. ئه‌مه‌ش هه‌ڕه‌شه‌یه‌كى مه‌ترسیداره له سه‌ر كۆى سیستمى ژینگه‌و له ئه‌نجامدا ئاسایشى ئاو وخۆراك ده‌خاته مه‌ترسیه‌كى زۆر گه‌وره‌وه.
7- ئاسایشى خۆراك: له ئه‌نجامى گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌وا, به‌رزبوونه‌وه‌ى پله‌ى گه‌رمى, كه‌مبوونه‌وه‌ى سه‌رچاوه‌كانى ئاو, ئێكچوونى ماوه‌ى وه‌رزه‌كان وزیاد بوونى كێبڕكێ له سه‌ر سه‌رچاوه‌كانى ئاو, كه‌رتى كشتوكاڵ گه‌وره‌ترین زیانى به‌رده‌كه‌وێت. به‌و هۆیه‌ى كه زۆرترین كه‌رته ئاو به‌كارده‌هێنرێت تێیدا, و نزیكه‌ى 80% سه‌رچاوه‌كانى ئاو به‌ر كه‌رتى كشتوكاڵ ده‌كه‌وێ. بۆیه هه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌یه‌ك له ڕێژه‌ى ئاو مه‌ترسی له سه‌ر ئاسایشى خۆراك دروست ده‌كات ومه‌ترسی كه‌مى خۆراك یا نه‌مانى خۆراك (برسێتى) زیاتر ده‌بێته‌وه به تایبه‌تى له‌و وڵاتانه‌ى كه گرفتى ووشكى, ووشكه ساڵى و جه‌نگیان هه‌یه یا هه‌ر گرفتێكى مرۆیى یا سروشتیان هه‌یه هه‌روه‌ها ئه‌و وڵات وناوچانه‌ى كه ده‌كه‌ونه ناوچه‌ى گرم ونیمچه گه‌رمه‌وه.
8- سه‌رهه‌ڵدانى دیارده‌ى وشكى ووشكه ساڵى: وشكى یا وشكه ساڵى واتا كه‌مبوونه‌وه‌ى رێژه‌ى دابارین به رێژه‌یه‌كى زۆر بۆ كه‌متر له رێژه‌ى ئاسایى خۆى له ناوچه‌یه‌كى جوگرافی دیاریكراو. وئه‌م دیارده‌یه هه‌موو ده ساڵ جارێك ڕووبدات ئاساییه به‌ڵام ئه‌گه‌ر زیاتر له یه‌ك جار ڕوبدات ئه‌وه دیارده‌یه‌كى نائاساییه‌و پێویسته كۆنترۆڵ بكرێت وپلانى تۆكمه‌ى بۆ دارێژرێ. وله ڕووى زانستیه‌وه سێ جۆر له وشكى هه‌یه ئه‌وانیش:
أ- كه‌ش ناسی: واتا ته‌نها كه‌مبوونه‌وه‌ى رێژه‌ى دابارین له ئاستى ئاسایى خۆى له گه‌ڵ به‌رزبوونه‌وه‌ى پله‌كانى گه‌رمى ورێژه‌ى به هه‌ڵمبوون.
ب- هایدرۆڵۆجى: واتا به هۆى كه‌م دابارینه‌وه سه‌رچاوه‌كانى ئاو كه‌م ده‌بنه‌وه‌و له روبار, ده‌ریاچه, به‌نداوه‌كان, زه‌لكاوه‌كان وته‌نانه‌ت ئاستى ئاوى ژێر زه‌وی ودواتر كانیاوه‌كان وشك ده‌بنه‌وه. ئه‌م جۆره په‌یوه‌ندى ڕاسته‌وخۆى به جۆرى پێشووه‌وه هه‌یه.
ج- كشتوكاڵى وئابورى: مه‌رج نییه رێژه‌ى دابارین كه‌متر بێت له ئاستى سروشتى خۆى, به‌ڵكو ئه‌م جۆره په‌یوه‌ندى به دابه‌شبوونى دابارینه‌وه هه‌یه به درێژایى وه‌رزى باران یا به درێژایى مانگ. بۆ نموونه هه‌ندێ ساڵ له سه‌ره‌تاى وه‌رزى دابارین وچاندنى به‌روبوومه ستراتیجیه‌كان هیچ بڕێك باران نابارێت به‌ڵكو زۆربه‌ى دابارینه‌كه ئه‌كه‌وێته كۆتایى وه‌رزى چاندنه‌وه یا سه‌ره‌تاى وه‌رزى دروێنه‌وه ئه‌مه‌ش واده‌كات كه رێژه‌ى شێ له خاكدا كه‌م ببێته‌وه‌و بۆیه وه‌كو پێویست به‌روبوومه‌كان گه‌شه ناكه‌ن وبڕشتیان كه‌م ده‌بێته‌وه.
ومه‌رج نییه وشكى ته‌نها به هۆى گه‌رمى وكه‌مى دابارینه‌وه ڕوبدات, به‌ڵكو له ناوچه‌كانى باكورى گۆى زه‌وى به هۆى دابه‌زینى پله‌كانى گه‌رماوه بۆ خوارووى سفر ڕوده‌دات ئه‌مه‌ش به‌هه‌ممان شێوه كاریگه‌رى نه‌گه‌تیڤى ده‌بێت له سه‌ر كشتوكاڵ وئابوورى.
9- سه‌رهه‌ڵدانى دیارده‌ى به بیابانبوون: یه‌كێكه له گه‌وره‌ترین گرفته ژینگه‌ییه‌كانى ئه‌م سه‌ده‌یه‌و زۆرێك له وڵاتانى جیهان هه‌ڕه‌شه‌ى به‌بیابان بوونیان له سه‌ره. ئه‌م دیارده‌یه له ناوچه‌كانى وشك ونیمچه وشك سه‌رهه‌ڵده‌دات به هۆى چالاكییه ناته‌ندروستیه‌كانى مرۆڤ وه‌كو له‌وه‌ڕى بێ سه‌رپه‌رشت, ده‌رهێنانى نه‌وت وكانزاكان, خراپ به‌كارهێنانى ئاو, برینه‌وه‌ى دارستانه‌كان, خراپ به‌كارهێنانى زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان وفراوانبوونى شار له سه‌ر حیسابی زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان. نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان پێناسه‌ى به‌بیابان بوون ده‌كات به تێكشكاندنى زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان به تایبه‌تى له ناوچه وشك ونیمچه وشكه‌كان به هۆى گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌واو چالاكى مرۆڤه‌وه.
كۆنترۆڵكردنى گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌وا
1- فه‌راهه‌مكردنى سه‌رچاوه‌ى وزه‌ى نوێ له وزه‌ى گه‌رمى, وزه‌ى ئاو, وزه‌ى هه‌وا... وهتد. هه‌رهه‌موو ئه‌مانه رێژه‌ى گازه گه‌رمكه‌ره‌وه‌كان كه‌مده‌كه‌نه‌وه له به‌رگى هه‌وایى.
2- زیادكردنى رێژه‌ى سه‌وزایى له نێو شاره‌كان وله ده‌ره‌وه‌ى شاره‌كان ودروستكردنى پشتوێنه‌ى سه‌وز بۆ هه‌موو شارو شارۆچكه‌كان.
3- بڵاوكردنه‌وه‌ى هۆشیارى له نێو خه‌ڵكدا تایبه‌ت به گرفتى گۆڕانكاریه‌كانى كه‌ش وهه‌وا وهاندانیان بۆ هه‌ست كردن به به‌رپرسیارێتى خۆیان له چاره‌سه‌ركردنى گرفته‌كانى گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌وا.
4- ئه‌نجامدانى توێژینه‌وه‌ى زانستى به ئامانجى زانینى قه‌باره‌ى ئه‌و گرفته‌و كاریگه‌ریه‌كانى له سه‌ر وڵات وچۆنیه‌تى داڕشتنی پلان به مه‌به‌ستى كۆنترۆڵكردن وكه‌مكردنه‌وه‌ى زیانه‌كانى.
5- به‌كارهێنانى زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان به شێوه‌یه‌كى زانستى وپاراستنیان له كاره‌ساته مرۆییه‌كان.
6- به‌رهه‌مهێنانى ته‌رز و جۆرى نوێ له ڕوه‌ك كه تواناى به‌رگرى كه‌م ئاوى وشكى هه‌بێت له هه‌موو بارودۆخێكدا.
7- پاراستنى سه‌رچاوه‌كانى ئاو (سه‌ر زه‌وى وژێر زه‌وى) وبه‌كارهێنانیان بۆ هه‌موو بواره‌كان به شێوه‌ى زانستى به تایبه‌تى له بوارى كشتوكاڵدا به په‌یڕه‌وكردنى سیستمى ئاودێرى نوێ وه‌كو دڵۆپاندن وپرژان.
8- دووباره به‌كارهێنانه‌وه‌ى ئاوى پاشه‌ڕۆكان دواى چاره‌سه‌ركردن وپاڵاوتنیان به شێوه‌ى زانستى.
9- پابه‌ندكردنى كۆمپانیاكان به دانانى سیستمى فیلته‌ر (Catalytic) له دووكه‌ڵكێشه‌كان ودانانى سیستمى چاره‌سه‌ركردنى ئاوى پاشه‌ڕۆو به‌كارهێنانه‌وه‌ى له هه‌ممان كارگه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى به‌فیڕۆدانى ئاوى سازگار.
10- هه‌وڵدان به په‌یڕه‌وكردنى سیستمى (Biofuel) كه جارێ ئه‌سته‌مه له عیراق وكوردستاندا بكرێت.