ئاریان ئه‌حمه‌د
دەرگیربوون لەگەڵ ئەوەی پێی دەگوترێت واتای ڕاست و ناڕاست و واتای ئەوشتەی کە ڕەسەن و ناڕەسەنە،لەبنەڕەتدا پرسی فەلسەفەو ئاریشەیەکی فەلسەفیە.کە جێی مشت و مڕی قۆناغە جیاوازەکانی فەلسەفە بوە لەسەردەمە جۆراوجۆرەکانی گەشەی فەلسەفەو دیدی جیاوازی فێلەسوفان.
پرسیارەپێویستەکان کەئەم ناونیشانە خوازیارێتی بیانکات.پتر ئەو پرسیارانەن کە دەکرێن لەباری واتای ساختە. وەک مەبەست لەواتای ساختە چیە یان واتای ڕەسەن چیە؟
ئەڵبەتە ئەم نوسینە هەرلەسەرەتاوە کۆششێک نیە تا لەبری ئەوانی تر سنوری واتای ڕاست و ناڕاست بکێشێت .هەروەک چۆن تەقەلاکەمان زمان و کارکردی ئایدیۆلۆژیایەکیش نیە تاکار لەسەرگوتاری باڵادەست و دیاریکردنی چەشنی بیرکردنەوی ئەوانیتر بکات ..بەڵکوپتر کاری تیۆرەی زانینە لەبەرامبەر ماناکانی ئەوەی لەناو بووندا بۆ ئاگاییمان خۆی دەخاتە ڕوو.واتا ئەم نوسینە هەرلەبنەڕەتدا بەدوورە لەگیانی ئامۆژگاری و ڕێنیشاندان و هەر نیەتێکی سۆفستیانە و دۆن کیشۆتانە کە نوسین و مەهامی نوسین لە بڕێک بانگەشەی کورت و ڕاگوزەرو لاواز ئەبینێتەوە.
بەڵکو هێنانە بەرباسی پرسی واتا ساختەکان.بانگکردنی یەکێک لەکێشە جدی و ڕیشەییەکانی نێو دونیای مرۆڤی کوردە بۆ سەر مینبەری دیالۆگ و لێکدانەوەو تەفسیرە لۆژیکیەکان.
واتا هەر لەسەرەتادا ئەوەی ئەم پرسە دەیکاتە جێی بایەخی گفتوگۆ ،پێویستی بڕێک لەئاگایی و ڕوانینی خودیانەو سەربەخۆیانەیە بۆ ئەو شتەی کە لەیەکەم ڕوبەڕو بونەوەمان لەگەڵیدا واتاکانی خۆیان بۆ توانای ناسینەوەمان بەدەر دەخەن.
ئەڵبەتە لە ڕەخنەکردنی دونیای واتا ساختەکان.سەرجەم ئەو ڕەهەندە ڕیشەیی و مێژووییەی نێو بونیادە کۆمەڵایەتی و سیاسی و کلتوریەش دەبینین.کەتێکڕا لەئاستی زمان و پەروەردەو ئامادەیی هوشیاری مرۆڤدا درک بە جەو هەرو چوارچێوەو سنوری کارکردنیدا دەکەین.
کاتێک ئێژین ماناگەلێکی ساختە لەناوسیاقی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئاسایی دەوری داوین.هاوکات ئاماژەش بۆ ئەو ناوەندو ئامرازە بەرهەمهێنەرەی واتاش ئەکەین کەلەسەر جۆرێک لەبڕواهێنانی دەستەجەمعیمان بۆخۆی درێژە بە هەیمەنەی ڕەمزی خۆی دەدا.
تاپتر وەرگرێکی گوێڕایەڵ بین بەنیسبەت بانگی ئەو دەزگاو ناوەندانە،هێندەی تر دێتە نێو بینین و بیرکردنەوەو دواجاریش نەستمانەوە.
دەشتوانین بپرسین ئایا ئەوە ماناکانی ڕەسەنایەتیە وامان لێ دەکات ئەم پرسە بکەینە جێی مشت و مڕ یان سیستمێکی مەعریفیە کەڕیشەکەی لەناو ئاگایی خودیانەمانە دنەمان دەدا بەلای ئەوەی بکۆڵینەوە لەواتای ساختەو واتای ڕەسەن.؟
کەواتە هەر لەسەرەتاوە مەیلێکی ڕاستەقینە لەفۆرمی خۆشەویستی بۆ ئاگایی.دەبێتە پێش مەرجی ئەو ویستەی کە پرسەکە دەکاتە جێی مشت و مڕو دیبەیت.
چونکە ئێمە دەمانەوێت ناسینەوە ئەزمون بکەین.واتا سەرو کارمان لەگەڵ شیکردنەوەی ئەوشتەیە کە واتای ساختەی پێدراوە دور لەو واتایانای کە ئەو هەبوە،ماناکە لەناو بونیدا هەیە.
وە بوون ناسیانە زنجیرەی بوونی لەئاستی مانادا کەشف دەبێ.
ئەگەر کەمێک بوونگەرانە بێژین سات ساتی خۆی بیرکەرەوەو توانایی ئاگامەندانەیە بۆ بەخۆبوون و ئەزموونکردنی ژیانێکی ڕەسانانە..
دەبێ بزانین ئالودەبون و وابەستەمان بەو واتایانەی کەئێمە هیچ پەیوەندیەکی ڕەسەنانەمان لەگەڵی نیە بەزەروورەت پێویستی ئەو هوشیاریە خودیە دەسەپێنێ.کەمەبەستمان لە( خۆی دازاین) .لەوکاتەدا کە ئەوانی تر لەفۆرمی دەزگاو ناوەندە داسەپاوو باڵادەستەکان واتای بۆ هاوردە ئەکەن.ئەم وەک خۆیەکی داگیرکراوو ناڕەسەن قبوڵی پرۆژەکانی ئەوانی تر ئەکات.بەڵام ویستی سەربەستانەی دازاین و تەقەلای ڕەتدانەوەی وون بونەکەی لەئەوانی تردا، دەیگەیەنێت بەخۆی ڕەسەن و بوون بەخۆ.ئەم هەڵۆێستەشی کە پەیوەندی بە هەڵبژاردنی ئازادانەی خۆوە هەیە توانای ڕەسانانەی بۆ بوون دیاری دەکات.
گرفتی دیل بونمان بەدەستی واتا ساختەکان لەهەمان کاتدا بزربونی بونیشمانە لە نێو ئەوانی تردا.
هایدیگەر بەڵگەی توانای دازاین لەژیانی ڕۆژانەدا بە (دەنگی ویژان) ناوزەد ئەکات بەدیدی ئەو ئەم پرسە لەهەمانکاتدا پەیوەندی بەدیاریدەی بوونی دازاینەوە هەیەو نیشتە جێی نێو فاکتۆرەکانی بوونە.وەپێی وایە ویژان شتێک دەخاتە بەردەم تێگەیشتنمان. وە نیشانی ئەدات باسکرنی پرسی ویژدان بۆ خۆدەرخستنی دازاینمان دەگەڕێنێتەوە.دەشتوانین ئەم دوو پرسە وەها وابەستە بکەین بەیەکترەوە لەبنەڕەتدا ویژان لای هایدیگەر جۆرێکە لەبانگ کردن و بەئاگا هێنانەوە.ئایا کاتی ئەوەنیە بانگێکی ئاگادار کەرەوەی لەم شێوەیە بکەین لەبەرامبەر مەترسی واتا ساختەکان بەڕووی دازاین و خۆی بیرکەرەوە؟
ئەمڕۆ کەلەبەردەم لێشاوێکی گەوەرەی کارکردی میدیاو ناوەندو دەزگای هەمەجۆرین ،ئەوەی کەزیانی پێ دەگات لەم ڕووەوە واتا ڕاستەقینەکانن کە بونێکی ڕەسەن و ڕیشەییان لە پەیوەند بەئاگایی و هوشیاریمانەوە هەیە.
واتای نوێ و ساختە کەوەک هیگڵ ئاماژەی بۆ دەکا، کەسەربەفەرهەنگی کارخانەو کلتوری بازاڕییە و ئەویش سەربە میتافیزیکی تەکنۆلۆجیایە.کە ئیشی ئەم دەزگایانە شاردنەوەی ڕاستی و دروستی ئەوشتەیە کەهەیە.
لەڕوانینمان بۆ فەرهەنگی دونیای واتا ساختەکان.دەکەوینە بەر نەقدکردنی کۆی ئەو پارادایم و ئەبستیمەی کە کەکارخانەی گەورەی بەرهەم هێنانی ئەوەی تاچەند دەتوانێت وەک ڕاستی وێنای ئەو شتەبکات کەلەبنەڕەتدا ڕاستی نیە. واتا تاچەند دەتوانێت وێنای وەهمەکانی وەک وێنای ڕاستی بگەیەنێت.هەر ئەوەش نا بەڵکو تاچەند دەتوانێت بڕواو متمانەو ڕوانینمان مسۆگەر بکات لەناسینەوەی خۆی وەک ئەوەی کەخۆی دەیخوازێ.هەروەها تاچەند دەتوانێت لەوەسەرکەوتوبێ کەپێوەرو پێودانگ لەناو توانای ناسینەوەماندا جێکەوت بکات.تاوەک و ئامادەگی توانای ناسینی دەستەجەمعیمان بۆ ئەو بابەتە بەدەست بهێنێت کە ئێمە بۆ ناسینی واتا لێیەوە دەروانین.ئەم دەزگایانە لەکوێدا درز هەبو لەهوشیاری و ڕوانینمان لەوێدا دزە دەکەن و پێودانگ و پێوەر بۆ توانای ناسینەوەمان بەرنامە ڕێژ دەکەن.
ئەم گرفتە بونیادی و ڕیشەییە.تەنها لەناو ستراکچەری ناوەندە خێڵەکی و پەروەردەییە نازانستیەکاندا نیە.بەڵکو لەناو ئەو گوتارە بەردەوام پەخش بوەی نێو سیستمی سیاسیشە کەلەمینبەرە جیاوازەکانی میدیادا دەچێتە بەردەم ئیدراک و ئاگایی دەستەجەمعیمان.چونکە لەبنەڕەتدا پرسی واتای ساختە خواستێکی گەورەتر لەپشتیەوەیەتی کەداوای جۆرێک لەچونیەکی بیرکردنەوەو ئاگاییمان دەکا بۆ ئۆبێکتەکانی.بۆ قبوڵکردنی دونیا ناوەکیەکەی دیاریدەو ڕەمزەکانی...مرۆڤ لەبەردەم فۆرمەکانی ئەم جۆرە لە سیستم و پلان دانان و چالاکیانەدا.هیچ ویستێکی سەربەستانەی نیە،چونکە لەبنەڕەتدا سەربەستی بەواتای ڕەسەن بابەتی هاوکێشەی پرۆژەکانی ئەم ناوەندو دەزگایانە نیە،تۆ سەربەستی تەنیا وەربگریت و هەڵبژاردەی ئەوشتانە بکەیت کەبۆت هاوردە کراوە،هەروەک چۆن لەسیستمی هەڵبژاردندا تۆ تەنها ئەرکت بریتیە لەهەڵبژاردن نەک هەڵبژاردنی هەڵبژاردەکان.واتا ئازادی و سەربەستی بۆ تۆ تەنها دیاریکردنی ئەوەیە کەبۆت هاوردەکراوە.
بەنمونە ماناکانی ئازایەتیو عیشق و پیاوەتی و ویژدان و هەر ناوێکی تر...ئەمڕۆ عەقڵیەتێک قسەی لەسەر دەکا.کەخۆی ئیشکالی ڕەسانەیەتی بوونی هەیە.واتە لەبونیادی گوتارو زمان و پێودانگەکانی بۆ ناسینی دونیاو دەرکەوتەو دیاریدەکان گرفتی گەورەی هەیە.بەشێوەیەک ئەتوانین بێژین هەڵگری هیچ شیاوێتیەکی لۆژیکی و ئەخلاقی لەپێکهاتەیدا نیە.بەڵام هەر ئەم عەقڵیەتە مۆنۆپۆل خوازە ئیمڕۆ بەتەنیشت دۆخە تەندروستی و ئابوریەخراپ و ڕەوشەنالەبارەکەی مرۆڤی کوردەوە.ناهوشیاری و ماندوبون و نائومێدی خەڵک دەقۆزێتە وە بۆ جۆرێک لەسەپاندنی واتا لەئاستی نەستدا.وە باوەڕی ساختەو نازانستی دەسازێنێ لەناو تێگەیشتنی بەشێکی ئێجگار زۆری کۆمەڵگای کوردی.(چونکە فەزایەکی گەورەی ڕاگەیاندنی داگیرکردوە). کە بڕواهێنان بەم بانگەشەو پەیام و داخوازیانە کەبەشێکی خۆی لەدەستکاری کردنی ژیانی سروشتیانەی کۆمەڵایەتی و دەستخستنە نێو ڕوانینی دەستە جەمعیمان ئەبینێتەوە بۆ چەمکەکانی وەک پەروەدەو هوشیاری و چێژو خۆپەرەستی .هەروەها لەئاستی ڕەمزیدا داوای تەسلیمکردنی ڕەهەندە ڕەسەن و ڕاستەقینەکەی نێو شوناسی ئەم مرۆڤی کورد زمانە دەکات.کە ئەمەش مەترسیەکی جدی و کارەساتبارە بەنیسبەت سروشتی ژیانی کۆمەڵایەتی و کلتوری و پەروەردەیی و هوشیاری مرۆڤی کورد.
ئەوەی ئاماژەم پێدا کاریگەریەکانی پتر لەسەر نەست و نائاگایی مرۆڤی کورد بەدەر دەکەون.ئینجا لەسەر دۆخی دەروونی و زمان و ڕوانین و ئیدراکدا بەدەر دەکەون(.دیدی فۆکۆ بۆ نائاگایی کەلەبنەڕەتدا چەمکێکی فرۆیدیە.ئەوەیە کەبابەتێکی بیرلێنەکراوەو ئاقارێکی دەست پێڕانەگەیشتوە.پێی وایە تامرۆڤ تاخۆی لەو ڕاڕەوە قەتیس نەکرد،نەیتوانی خۆی لەکایەی هوشیاری دەستنیشان بکات).
ئەڵبەتە ئەم نوسینە خوازیارە ئاگایی هێندە ڕیشەیی بێتەوە.هیچ درزێکی دۆخ بەخش نەمێنێتەوە بۆ دزەکردنی سیحرو کاریگەری و چەواشەی ئەم جۆرە دەزگاو ناوەندانە.
بەچی؟بەوەی کەچۆن ئەم پرسە بکەینە بابەتی گرنگی پێدانمان و چۆن لەڕیشەدا بیناسینەوە؟.
ئایا ئیمڕۆ کەقسەلەسەر مراندنی واتای ڕەسەن دەکەین،هاوکات مانای ئەوەش نیە کەقسەلەسەر بەتەنگەوەهاتنی واتای لەواتا داماڵڕاوەکانیش دەکەین؟یان کاتی ئەوەنیە وەک و کانت فەیلەسوفی ئەڵمانی بێژین.کەلەخەوی دۆگما بەئاگابێینەوە؟.کەمەبەستی وەرگرتنی کوێرانەو لەڕەخنەبەدەرو بێلێکۆڵینەوەیە لەبۆچوون و باوەڕەکان.وە ڕاچڵەکین لەبەرامبەر ئەو دیدو باوەڕو واتە سەپاوانە ئەزموون بکەین.
بۆ خوێنەری ئەم بابەتە ئەوەی دەبێتە پرسیار.ئەوەیە کەواتای ڕاستەقینە چیە؟
جارێک ئەوەی گرنگە بوترێ لەپەیوەند بەپرسی واتا.بریتیە لەپێویستبونی دیالیکتیکیانەی تێوری زانین. یان ئپستمۆلۆژی .(کەبابەتێکی گرنگی بواری فەلسەفەیەو پێچەوانەی میتافیزیکەو لەگەڵ لۆژیک بەدوو ڕەهەندە گرنگەکەی فەلسەفە هەژمار دەکرێن.)چونکە پێوەرەکەمان تاقیکردنەوەی زانین و هەڵبژرادنیێتی لەبەرامبەر ئاگایی و هێنانێتی بۆ نێو ڕووبەری تێگەیشتن.
( تیۆری زانینیش وەک زانستێک دەگەڕێتەوە بۆ جۆن لۆک کەلەساڵی( 1690) لەوتارێکدا لەژێر ناونیشانی "نوسینێکی دەربارەی بیری ئادەمیزاد " بڵاو کردەوەو ئەمەش یەکەمین چالاکی ئەکادیمیانەبو دەربارەی بناغەو ناوەڕۆک و سنوری زانین و ڕادەی دڵنیاییبوون لێی.پێی وابو هەست و تاقیکردنەوە سەرچاوەی زانینن و عەقڵی مرۆڤ لاپەڕەیەکی سپیەو ئەزموونی هەستەکی جێپەنجەی خۆی بەسەر ئەو لاپەڕەیەوە جێ دەهێڵێ.).خواستەکەی ئێمەش وەک و مانا چەمکیەکەی زانستی مەعریفە ئەوەیە لەبنچینەی بونیادو میتۆدو ڕاستی و دروستی واتاکان بکۆڵینەوە.ئەو واتایانەی لەزیاد لەدەلاقەیەکەوە و بەڕێگای بێ ئەشمار هۆکارەوە دێنە نێو دونیای تایبەتی و دەستە جەمعیمان.ئەگەر هوشیاری ئەو شەپۆلانە فلتەر نەکات و درعێکی فیکری و ئاگامەندانە نیشتە جێی نێو بونی مرۆییمان نەبێ.ئەوا سارتەر وتەنی دەبین بەشت بەدەستیەوەو لەدۆخی مرۆڤ بوون ئەچینە دەرەوە.وەبونمان بەقەولی مارکس دەبێتە لەخۆ بێگانەبوون.
دەبێ ئەوە لەیاد نەکەین،دونیا نوێکەمان سەراپا سیخناخە بە بەزیاد لەفۆرمێک لەواتاسازی.وەک واتاسازی سیاسی .واتاسازی دینی و واتاسازی کاپیتاڵیزمدا دەبینینەوە.
سەرمایەداری یەکێک لەئیشەکانی کەلەڕێگەی سیاسەتی بازاڕو بەرهەمهێنان و خواستی مەسرەف گەرایانە دەیخاتە ڕوو بریتیە لەوەی واتا وەک جۆرێک لەتەرویجدان بەکاڵا و سیحری کاڵا بسازێنێ.ئەڵبەتە ئەمە ئەوکاتە ڕوو ئەدا کە سەرمایە ژێستە کاریگەرو سیحر ئامێزەکانی لە ناو داگیرکرن و چەپاندنی زەین و ڕوبەری ئاگایایی تاک دەچەسپێنێ.لەوێدا دەستبەسەرداگرتنەکەش دێتەدی کە هوشیاری تاک مانا لەو سیستمەداسەپاوە وەربگرێت کە بۆ ناسینی ناسنامەو بونی خۆی بۆی هاوردەکراوە..بەواتا ئەوکاتەی مرۆڤ کۆیلەی گوتار و شمەک دەبێت.
بەبڕوای من ئازادی مرۆڤ لەوسەرەتایانەوە دەست پێ ئەکات کەخۆی لەوەهمی واتا ساختەکان ڕزگار دەکات.کۆششی مەعریفی ئینسانیانە هیچ بەهایەکی ئەوتۆی ئەخلاقی نابێت،ئەگەر شەڕی مانەوەی ماناڕەسەن و دروستەکان نەکات و نەیانپارێزێت لە لەو ماشێنە گەورەو زەبەلاحەی کەئیمڕۆ بەچەندین زانست و میتۆدی ساختەو ناڕەسەن کارلەسەر بەرهەم هێنانی واتی ناڕەسەن دەکات .واتە مەعریفە ئەگەر ئەم پرسە جێی بایەخ و ئاوڕدانەوەی نەبێ.ئەوا هیچ بەهاو قورساییەکی ڕەسانانەی نیە.پرسە هەڵبژاردەکەمان دەمانگەیەنێت.بەپێویستی زانینی فەلسەفیانە.بەتایبەت بابەتەکەمان بریتیە لەناسینەوە وەک ئەکتێک بۆ خۆیەکی بیرکەرەوە.لەبەرامبەر دونیاو ئۆبێکتەکانی یان دیاریدەی دەرکەوتنەکانی.
ئەڵبەتە پرسی واتا کەلەسەرەتادا ئاماژەم پێدا،پرسێکی کۆن و گرفت ئامێزەو شیکردنەوەو شوناس بەخشین بەواتای شت یان دیاریدەو دەرکەتەکان،وابەستەیە بەجیاوازی زانستەکانو لێکۆڵینەوەکان و شێوەی کارکردنیان بۆ ئەو مەبەستە.هەریەک لەو زانستانە بەجۆرێک قسەلەسەر واتا دەکەن کەبونیادی زانستەکەو خواستی ئەزموونی زانستەکە خوازیارێتی.
کێشەی جدی ئێمە چ وەک کۆمەڵگا چ وەک تاک تەنیائەوە نیە کەواتاکان لەبەرگی ڕاستەقینەی خۆیان دەکرێنە دەرەوە،بەڵکو پتر ئەو ئاماژەو کاردانەوانە دەبن بە دیاریدەی کێشەکە کە واتا ساختەو سازێنراوکانی دیاریدەو ڕوداوەکان لەئاستی تێگەیشتن دروستی دەکەن.بەواتا لەوێدا هەست بەجۆرێک لەنوشوستی و ناکامڵی دەکەین،کەفەزا تەنراوە بەواتای ساختەو مەودای فراوان دروست بوە لەنێوان( خۆو جەوهەر).یان خۆو پرسی ڕاستەقینە.وەک ئەوەی هایدیگەر ئاماژەی بۆ دەکات و بە دازاینی ناڕەسەن ناوی دەبات.چونکەدازاینی ناڕەسەن ئەوەی دەیزانێت خۆی پەیدای نەکردوە،واتا دەرهاوێشتەی بیرکردنەوەو تێگەیشتنی ئەو نیە،بەڵکو زانینێکە لەپێشدا ئامادەکراوە و سەپێنراوە بەسەریدا.لەڕێی سێ بنچینەوە کەئەمانەن( هەیەی لەپێشتر.)(پێش بینین) (چەمکە لەپێشترەکان).
واتاڕاستەقینەکان ڕەگ و ڕیشەیان لەنێو ووشەکەو بونی بابەتەکەدایە.وە زانینیان وابەستەیە بەتوانای ئاگامەندانەی مرۆڤەوە.کاتێک ڕاستیان دەسەلمێنرێت ئەوە ئەوکاتەیە کە ئاگاییمان لەناسینەوەیدا پێی دەگات.
بەبڕوای فردیناند دی سۆسێر( کە بەواتا سازی هاوچەرخ دا ناوی ڕۆیشتوە) گرنگترین بنەمای واتا بریتیە لە هێما،ئەمەش لەسەر بنەمای بیرو ئەوشتەیە کە ئاماژەی بۆ دەکرێت لەڕێی دوانەی (گوتن/زمانەوە).
لای سۆسێر زانستی نیشانەکان(سیمۆ لۆژیا) ئەو زانستەیە کەکار لەسەر ئاماژەکانی نێو زمان ئەکات لەنێو گوتارەکاندا.ئەم ئاماژانە لەنێو سیستمی چەمکیانەی واتاداردا ئاڵۆ گۆڕیان پێ دەکرێت و ئاڕاستەکەری ماناو بیرۆکەکانن.
بەم پێیە بێت واتا هەڵگری ئاماژەیەو مرۆڤ لەڕێگەی بیرکردنەوە و لەبەرکەوتنیدا لەگەڵ ئەو شتەی کە هەڵگری واتاکەیە بەزمان و وتن گوزارشتی لێ ئەکات.
بۆ ئەفلاتۆنیش واتای ووشە یان شت بریتیە لەوشتە ناو لێنراوە بەووشە.
ئەوانیش دابەشی دوو جۆر دەبن.ووشەبەرجەستەکان وەک( کورسی و دارو پێنووس....... )و نابەرجەستەکان. وەک( ئازادی و سەربەستی و خۆشەویستی.......)
هەرچی دیدی هۆسڕڵیشە بۆ واتا ئەوەیە کەئێمە ناتوانین واتا لەو بابەتە دەرەکیەی کە دەربڕین ئاماژەی بۆ ئەکات بەهاوشێوە دابنێین.
لەبەر دوو هۆکار ئەوانیش.یەکەم ئەوەیه زۆرجار ووتن یان دەربڕین ئاماژە بۆیەک بابەت ئەکات، لەهەمان کاتیشدا هەڵگری دوو واتای جیاوازن.
(بەنمونە ئەوەی لەجەنگی جینا سەرکەوت،ئەو کەسەیە کەلەجەنگی واترلۆدا دۆڕاندی) لەم حاڵەتدا بەدیدی هۆسڕڵ دەستەواژە ئاماژە پێکراوەکان هەڵگری دوو واتای جیاوازن.
لەیەکەمدا واتای سەرکەوتن و لەدوەمدا واتای دۆڕاندن ئەبەخشێت.بەڵام هەردوو واتاکە ئاماژەن بۆ یەک کەس کەئەویش ناپلیۆنە.
دووەم هۆکار ئەوەیە دەکرێ دوو فۆرم لە ووتن یەک واتا بەردەست بخات و ئاماژەکرنەکانیشیان هەڵگری جیاوازی بن.وەک مرۆڤ لەدوو دەربڕینی جیاوازدا کەیەک واتا ببەخشێت.نمونە(سوکرات مرۆڤە)هەروەها (ئەو مرۆڤە لەکاردایە) لەم دوو دەستەواژەیە مرۆڤ یەک واتای هەیەو ئاماژەکانیشیان بۆ دووبابەتە کە بریتیە لە سۆکرات و ئەوکەسەی کەسوکرات نیەو لەسەرکارەکەیەتی.
ئەم نمونانە بۆ هەر ناوێکی هەمەکی دروستە.وەک (ژمارە یەک) کەبۆ چەمک و بۆ زۆر شت بەکاردێت. نمونە(یەک مرۆڤ) (یەک دار)(یەک ئەسپ)
دەربڕین لەهەر فۆرمێکدا بێت چ بەووتن یان نوسین لەدووبەش پێک دێت.ئەویش بریتیە لە(مادەو ئایدیا)
هەرچی بەشە مادیەکەیە لەڕەنگ و نوسین و سەرکاغەز پێک دێت.هەرچی واتایشە ئایدیاکە بەواتا دەگەیەنێت.لەبەشە مادیەکەیدا هەموو سیفەتە سروشتیەکان ئامادەگیان هەیەو لەسێ ڕەهەند پێک دێن و وە نیشتە جێی نێو کات و شوێنن.بەڵام خودی واتاکە لەپاش دەربڕینەکە و لەناوچونی بابەتی دەربڕینەکە،دەمێنێتەوەو لەناو ناچێت.وەک واتای کورسیەکە.واتای درەختەکە..
بۆیە لای هۆسڕڵ (واتا بریتیە لە جەوهەری دەربڕین).
هەرچەندە ئەم پرسەش دیسانەوە هەر کێشە ئامێزە بەتایبەت لەسەر (واتاو پەیوەندی نێوان بیرکردنەوەو ئەو بابەتەی کە دەکەوێتە دەرەوەی بیرکردنەوە لەئاستی دەربڕیندا).بۆیە گرفتەکە دەمانگەیەنێت بە کێشەیەکی فینۆ مینۆلۆجی بەناوی مەبەستداری(intentionality) کەڕۆڵی سەرەکی دەبێت لەدیاریکردنی پەیوەندی نێوان ئاگامەندی و جیهان.
ahmad hamid, [May 27, 2021 at 5:40:21 PM]:
هەروەها بەدوورمان ئەخاتەوە لەبۆچوون و ڕوانینە ئایدیالیستیەکان.کەبایەخ بەجیهانی دەرەکی نادەن و دەسەڵاتی ڕەها بەئاگامەندی دەدەن.
مەبەستدارێتی بریتیە لە جەختکردنەوە لەپەیوەندی نێوان(بیرکردنەوەو بابەتی بیرکردنەوە) ئەم پەیوەندیەش دەلالەت لەسێ لایەنی پەیوەست بەیەکتر دەکات.
یەکەم (بیرکردنەوە)و دووەم(بابەتی بیرکردنەوە)و سێیەم(واتایا) کە دەرهاوێشتەی ئەزموونی بیرکردنەوەیە لەگەڵ بابەتەکەیدا.
بەبۆچونی هۆسڕڵ بیرکردنەوە بریتیە لە چالاکی و ئەکت .وە لەکتێبی (ئایدیاکاندا) پەیوەندیەکەی بەڕاڕەوی (نۆیەما.نۆیەسس)ناو لێ ناوە.
هەریەک لەم دوو بەشەش(Noem)و (Noesis) لەبنەڕەتدا دوو چەمکی یونانین.
یەکەمیان واتای ئەو بابەتە ئەگەیەنێت کەبیری لێ ئەکرێتەوە.یان بیرکردنەوە ڕووی تێ ئەکات.
دووەمیش بریتیە لەچالاکی یان خودی بیرکردنەوە کە دواجار بەواتای بابەتەکە دەگات.
هۆسڕڵ بۆ تێگەیشتن لەواتای واتا و چۆنێتی ئەزموونی کەسەکان لەئاستی جیهانی دەرەوەدا ئەم ڕاڕەوەی دامەزراند.
هەروەها ئەو کێشەیەش کەدێتە بەردەم ئەم ڕاڕەوە بریتیە لەئەزموونی جیاوازو فرەجۆری کەسەکان.و جیاوازی بابەتەکان.نمونە جیاوازی ئەزمونەکانە بەپێی کات و شوێن.وەک جیاوازی ئەزمونی دوێنێ لەئەزموونی ئەمڕۆ.لەگەڵ جیاوازی بابەتەکانی بیرکرنەوە لە دوێنێ و ئەمڕۆدا.کە گۆڕانکاریان بەسەردادێ.
ئەمەش گرفتی ناسنامەو شوناسی بابەتەکان دەخوڵقێنێ.
کەگرفتێکی فەلسەفیەو بەدرێژایی مێژووی فەلسەفە جێی مشت و مڕو دیبەیت بوە.
هەرچی ئایدیالیستەکانە ئەوانەی دووی جەوهەرگەرایەتی دەکەون.بیرۆکەی ناسنامە دەگەڕێننەوە بۆ جەوهەرێکی نەگۆڕ.
هۆسڕڵ بۆ وەڵامی گرفتی ناسنامەی بابەتەکان دەڵێت:هەموو ئەزموونە جیاوازەکان بۆ یەک بابەتی ڕاستە قینە دەگەڕێنەوە،با ئەزمونەکانیش لەناو کات و شوێنی جیاوازیشدا ڕوویان دابێت.بڕوای وایە هەرچیەک بێ بەبێ دیاریدە یان بابەتەکەی ڕوو نادات.وە ئەمە ناو دەنێت بە(بنەمای هەموو بنەماکان) بۆیە پێیوایە هیچ بیرۆکەیەک ناتوانێت ڕێگەمان لێ بزرکات سەبارەت بە بنەمای هەموو بنەماکان.چونکە پێی وایە هەموو دیاریدەیەکی دراو کەبەر درک کردنمان دەکەوێت دەبێت بە سەرچاوەی زانین.ئەم گۆڕانکاریە لەنێو فینۆ مینۆلۆژیادا لەکتێبی بوون و کات ئاماژەی پێداراوە.وە دەبێتە هۆی ناکۆکی گەورە لەنێوان هایدیگەرو هوسڕڵ.
هۆسڕڵ پێی وایە چەند لەئەزمونەکەیشمان هەڵەبین و بابەتە ڕاستەقینەکە نەناسین ،هێشتا نابێت ئەو ڕاستیە پشتگوێ بخەین کەلەهەموو حاڵەتێکدا دیاریدەیەک لەنێو ئەزمونەکەماندا نەدۆزینەوە..
ئەمەش جیاوازی نێوان فینۆمینۆلۆژیەکان.دیاریدە ناسەکانە.لەگەڵ ئۆنتۆلۆژیستەکان .بوونگەراکان.ە
چونکە دیاریدە ناسەکان بەپێچەوانەی بوونگەراکانەوە پێیان وایە جیهانی دەرەوە یان بونیادە دەرەکیەکان دەکەونە پێش هووشیاری تاکەوە.ئەرگۆمێنتیان بۆ ئەوش ئەوەیە کەهوشیاری هوشیاریە بەرامبەربەشتێ کەپێشتر لەدەرەوە لەشێوەی دیاریدەیک خۆی بەدەرخستوە.وە پێیان وایە ئەگەر خودێکی هووشیارنەبێت کەجیهان و دیاریدەکانی ببینێ.ئەوا جیهان لەدەرەوەی تاکەکان دەمێنێتەوەو بەنیسبەت تاکەکانەوە مانایەکی نابێت(.فینۆمین.وشەیەکی گریکیە بەمانای دیاریدە دێ.یان ئەوەی کەدەکەوێتە بەرچاو وە خۆی بۆ هوشیاریمان بەرجەستە ئەکات).بابەتی مەبەستی نوسینەکەمان بریتیە لەواتاو بەتایبەت واتای ساختە.هێنانی ئەم تێکستە فەلسەفیانەو دانانی لەدووی ئەم پرسەوە،پێویستی ئەومەعریفەیە کە بڕێک لەتەم و مژی سەر ڕووداوو دەرکەوتەو دیاریدەکان لا دەبات.وە پەنجەرەی ڕوانینمان بەڕووی تواناکانی خۆمان بۆ ناسینەوە دەکاتەوە.بەبڕوای من بوونی مرۆیی لەدەرەوەی چالاکی و هزری مەعریفیانە بریتیە لەمانا کەوتن.یان لەفەڕ کەوتن.چالاکی فیکری و وتن و بیرکردنەوە هەنگاوێک زووتر لە ڕاستەقینەی واتای بابەتەدەرکەوتەکان نزیکمان دەکەنەوە.لێشاوی گەورەی فریوو چەواشەکاری هاتونەتە نێو دوونیاکەمان.بەرپرسیارێتێ ئەوە دەخوازێ هوشیاری بکەین بەئەکت و بەرگری و مانادانەوە بە و شتانەی کەلەمانا داماڵراون و پێوەندی ڕاستەقینەیان بەژیان و ژینگەو ماف و تەندروستی و مانای بوونمانەوە هەیە.بۆە دەبینین لای دیکارتیش.بەبایەخترین بەشی ڕاستی مرۆڤ عەقڵ و هوشیاریەتی کەوا دەکا لەجەوهەری ڕاستی نزیکی بکاتەوە،
دونیا لەئێستادا لەگەڵ شەپۆل و گۆڕانکاریە خێراو سەرسوڕهێنەرەکانیا.گۆڕانیش بەسەر واتای ئەوشتانە دەهێنێت کەمانەوەی ماناکانیان لەئاستی ڕەسەنایەتیدا بەئاستەنگ دەزانێت.چونکە مانای نوێ بۆ سروشتی هێزەململانێکەرو مۆنۆ پۆل خوازەکان ڕەهەندی ئابوری هەیە.بۆ ئەوەی ڕەوڕەوەی ماشێنی سەرمایەداری نەوەستێت و جەنگ و هەڵپەو چاوچنۆکی و داگیرکردن بەردەوامبێت .دەبێت ئایدیا هاوردە کراوەکان لەڕێگەی کۆدو ڕەمزو هێماوە بێنە نێو پانتایی ژیانی ئایدیایە تائاستی کۆیلەبوونی ڕوانینمان بەدەستیەوە.ئایا خۆپەرستی و هەڵپەکردنی خودیانە و چێژپەرستانە یەکێک نیە لەفینۆمینەی هاوکێشەکە لەئێستا ،کە بەڕوونی لەناو پێکهاتەی ژیانی کۆمەڵایەتی و شارستانیمان ڕەنگی داوەتەوە.؟دەبێ بزانین گرفتەکە ململانێی واتای کۆن و نوێ نیە.یان بیرو باوەڕی کلاسیک و دونیای مۆدێرن نیە ،بەڵکو لەبنەڕەتدا گرفتەکە بریتیە لەشەڕی سڕینەوەی ڕەسانەیەتی و هەژمونی فرەجەمسەرەی سەپاندنی ژیانی ناڕەسەنانەیە لەئاستی هوشیاری و ئاگایی مرۆڤدا.دونیای نوێ و شەپۆلە خێراو کت و پڕەکانی ناکۆکە بە هەمو ئەکتێکی ڕادیکاڵانەو ژیانێکی سەربەستانە.بۆ ئەوەی لەدونیای نوێ و لەچاوی پێوەرەکانی ناسینەوەیدا ڕێز لێگیراوو قبوڵکراوبی،دەبێ دەست لەواتا ڕاستەقینەکان بەردەیت کەبریتیە لەو واتایانەی کەمانابەبوون و ژیانی شەرافەتمەندانەو ڕەسەنایەتیت دەدەن.
ئەم داخوازیە ناڕەسەن و نائەخلاقیە بەفۆرم و تایپی جیاواز لەناو بەشی هەرەزۆری ویست و ژێستی گوتارەکانی ڕاگەیاندن و دەلاتە ڕەمزیەکانی نێو دراماو ڕیکلام و هونەرە ناڕەسەنەکەی ئێستای فەزای کۆمەڵگای کوردیدا ڕەتکردنەوەی جەوهەری کارکردنی ئەم دەزگایانە دێت.کاتێک پرسی ڕەسانەیەتی وەک چەمکێکی مەعریفی و فەلسەفی بانگهێشت ئەکەین و دونیای خۆمان و دیاریدەو ماناکانی بوونی پێ دەپێوین بۆمان ساغ دەبێتەوە.کە تاکە تەقەلایەک و بەرگریەک کە ئەکتی ڕادیکاڵانەو ئەخلاقیانە بسازێنێ.چێکردنی ژیانێکی ڕەسەنە،بەپێش گریمانەی ئامادەیی هوشیاریەکی ڕەسەنانە.کە خۆ (.خود) پێی گەیشتبێ.بەشێوەیەکی ئاگاماندانە ڕووی لە بابەتە بەرجەستەبوەکانی نێو دونیا کردبێ و زانینی لەبارەیانەوە زانیبێ.