د.شێرکۆ نەریمان سبحان نیرەنجی
دکتۆرا- بەرگری لەش
خەڵکی بە شێوەیەکی گشتی لە دیاردە و ڕووداوەکان تێ ناگەن، تا ترساندنی لەگەڵ نەبێت. وەک وە بیرهێنانەوەیەک، ساڵی پار لە وەرزی هاویندا، ڕێژەی کۆرۆنا بەرزبوویەوە. ڕەنگە ئەم ساڵیش هەمان بارودۆخ دووبارە بێتەوە، لەبەر چەند هۆکارێک لە خوارەوە ئاماژەی پێکراوە. هۆکارەکان گریمانەن و مەرج نیە سەدا سەد ڕاست بن بۆ هەموو کەسێک و شوێنێک ڕاست بن، چونکە بەرگری لەشی کەسەکان و بارودۆخ لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگۆڕێت، بۆیە ڕەنگە کەسێک تا ئێستا بە سوکی تووش بووە، جارێکی تر تووش ببێتەوە، یان کەسێک تا ئێستا تووش نەبووە، بەڕێککەوت بەرگری لەشی بەهێز بووە، ئەگەری هەیە بەسەختی تووش ببێت. هۆکارەکانیش ئەمانەن:
١- کەمی خۆ دانە بەر خۆر: ئەمەش لەبەر زۆری تینی خۆر و لەترسی سوتانی پێست، بەمەش ڕێژەی ڤیتامین دی کەم دەبێتەوە لە خوێن، چونکە خواردن بە تەنها ناتوانێت ڕێژەی پێویستی ڤیتامین دی دابین بکات. وا پێ دەچێت، کێشەی هەڵمژینی ڤیتامین دی لە ڕیخۆڵەوە، کێشەیەکی بۆماوەییش بێت لای زۆربەی خەڵک. ئەو کەسەی ڕۆژانە بۆ ماوەی ١٥ خولەک خۆی دەداتە بەر خۆر، ئەگەری تووشبوونی سەختی بە میکرۆبەکان کەمترە.
٢- سیستەمی هەواگۆڕکێ: سیستەمی سپلیت و هەواگۆڕکێی ناوەندیی (مەرکەزی) وا دەکات میکرۆبەکان لە ناو ماڵ و باڵەخانەکان پەنگ بخۆنەوە. بەمەش بڕی میکرۆبەکان ڕۆڵی گرنگیان دەبێت لە بڵاوبوونەوە و سەختی نەخۆشی لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر. ئەو کەسەی لە شوێنی کراوە و هەوای پاک، و لەبەر هەوای فێنک کەرەوە (موبەڕیدە) دەژێت، ئەگەری کەمترە بە سەختی تووشی پەتای میکرۆب بێت.
لە ئێستادا کۆرۆنا بەڕێژەیەکی بەرچاو لە وڵاتی هیندستان بڵاوبۆتەوە، خەڵکێکی زۆر بە سەختی تووش دەبن، گەنجانیش تووش دەبن، تا وای لێ هاتووە ئۆکسجین بەشی کەسانی تووشبوو نەکات، بە جۆرێک لە ڕۆژێکدا سەدان هەزار تووشبوو و هەزاران مردن هەیە لەو وڵاتە.
زاناکان هۆکاری سەختی پەتاکان دەگێڕنەوە بۆ ئەمانەی لای خوارەوە:
١- کەمی ڤیتامین دی، بەهۆی کەم خۆدانە بەر خۆر و تۆخی پێستیان، چونکە پێستی تۆخ زیاتر پێویستی بە خۆبەردانە بەر خۆر هەیە بۆ دروستکردنی ڤیتامین دی.
٢- خراپی شێوازی ژیان، وەک قەرەباڵغی و هەواگۆڕکی و پیسبوونی هەوا.
٣- تێکەڵبوونی دوو گۆڕانکاری بۆماوەیی لە جینی کۆرۆنادا.
٤- بێباکی خەڵک، و بێ پلانی حوکمەت و دەزگا تەندروستیەکان لە ڕێکارەکانی خۆپاراستن.
وا دیارە ئەو هۆکارانەی باسمان کرد لە کوردستانیش هەبن. دەکرێت بیر لەوە بکرێتەوە ئێستا مانگی ڕەمەزانی پیرۆزە، هیچ چارێک نیە، دەبێت خەڵکی خۆیان لە تیشکی خۆر بەدوربگرن، لە ترسی تینوێتی، ئەمەش بەرەو کەمی ڤیتامین (دی) مان دەبات.
لەو لاشەوە، ١٥ ڕۆژمان ماوە بۆ جەژنی ڕەمەزانی پیرۆز. لەبەرچاومانە ساڵی پار لە ڕۆژی کوشتاری جەژنی قوربانی پیرۆز، چۆن سوپەر مارکێتەکان پڕ بوون. ترس ئەوەیە بە کەمی ڤیتامین دی و بە بەرگری لەشی لاوازەوە، بارودۆخی کۆرۆنا ئەوەندە خراپ بێت، تەسەور نەکرێت. چونکە گشت هۆکارەکان لە جەژندا ئامادەن بۆ تەقینەوەی پەتای کۆرۆنا.
پۆشینی دەمامک ئەگەر زۆرینە و بە سەپاندن نەبێت، پێدانی ڤاکسینیش بە بڕێکی زۆر لە ماوەیەکی کورتدا خەڵکێکی زۆر نەکوترێت، سودی بەرچاویان نابێت بۆ کۆنترۆڵی نەخۆشیەکە. تەنها تاکە کەس خۆی سودی لێ دەبینێت. بریتانیا و ئیسرائیل دوو نمونەی بە باکی خەڵک و بەپلانی حکومەتن بۆ کۆنترۆڵی کۆرۆنا.
لە ئێستا جۆری نوێی کۆرۆنا بەربڵاوە لە ناو خەڵکی، وەک ئاگری بن پووش دەسوتێت! دووبارە تووشبوون هەیە. ئەگەری بڵاوبوونەوەی جۆرە نوێیەکانی بەرازیل و ئەفریقا و هندستان هەیە بگەنە کوردستان. ئەم جۆرانەی کۆرانە هەم کوشندەن، هەمیش ڤاکسین کاریگەری کەمتر دەبێت دژیان.
هەرچی بیر دەکرێتەوە لەم کۆرۆنایە، ڕەنگە زیادەڕەوی نەبێت بووترێت ئەم بەڵایەی ڕووی لە زەوی کردووە، پەتای کۆرۆنا نیە، بەڵکو پەتای پێدانەچونەوەی هەڵەکانمانە، پەتای تێکدانی ژینگەیە، پەتای خراپ هەڵسوکەوت کردنە، پەتای دوور لە سروشتە، پەتای کەم (خۆر) ی و زۆرخۆریە. چونکە ئەم پەتایانە، بە درێژایی مێژووی زیندەواران، هەر هەبوون و هەریش دەبن. بۆیە دەبێت مرۆڤ بەخۆیدا بچێتەوە، خۆ کۆرۆناش حەقی خۆیەتی لە پێناوی مانەوەی خۆی، خۆی بگۆڕێت!
چارەسەری کاتی، بێجگە لە دەمامک و ڤاکسین، خۆدانەبەرخۆر و هەواگۆڕکێی ناو ژوورەکانە. چارەسەری بنەڕەتیش هەڵسوکەوت گۆڕین و بەخۆداچونەوەیە لە گشت لایەنێکەوە.