عه‌بدلمته‌لیب ره‌فعه‌ت

 

هەروەکو پێشووتر لە چەندین کەناڵى ودەزگاى ڕاگەیاندن باسمان کرد کە ئەمساڵ ساڵێکى زۆر قورس دەبێت بە تایبەتى بۆ ناوچەى گەرمیان. کە ناوچەیەکى ووشکە ورێژەى دابارین تێیدا زۆر کەمە بە بەراورد لە گەڵ ڕێژەى بەهەڵمبوون, هەروەها پلەکانى گەرمى بە بەراورد لە گەڵ ناوچەکانى ترى کوردستان زۆر بەرزە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ کە ئەم ناوچەیە گرفتى هاوسەنگى ئاوى هەیە بە درێژایى ساڵ. وگرفتى هاوسەنگى ئاو واتا گرفتى ژینگەیى وکشتوکاڵى کە کاریگەریان لە سەر کۆى سیکتەرەکانى ژیان هەیە. 

 

ئەگەر خوێندنەوەیەکى زانستى بکەین بۆ داتاکانى دابارین لە کەلار وکفری, ئەوەمان بۆ ئەسەلمێنرێ کە ئەمساڵ سأڵێکى وشکە. بە پێى ئەو خشتەیەى کە بەردەستە بەراوردێک کراوە لە نێوان داتاکانى ساڵانی (٢٠٠٠-٢٠٢٠) واتا داتاى بیست ساڵى ڕابردوو وبەراورد کراوە (مانگ بە مانگ) لە گەڵ داتاى ئەمساڵ (٢٠٢٠-٢٠٢١) چونکە لە ڕووى زانستیەوە بەم شێوەیە دەتوانرێ بڕیار لە سەر داتاکان بدرێت. وئەمساڵ جگە لە مانگى (تشرینى دووە/مانگى ١١) ئەوە رێژەى دابارین لە هەموو مانگەکانى ساڵ زۆر کەمتر بووە لە رێژەى ئاسایى خۆى. بۆ نموونە رێژەى دابارین لە مانگى تشرینى یەکەم (مانگى ١٠) لە بیست ساڵى ڕابردوو (٢٢,٥)ملم بووە بەڵام ئەمساڵ لەو مانگە هیچ بڕە بارانێک نەباریووە. ولە مانگى کانوونى یەکەم (مانگى ١٢) لە بیست ساڵى ڕابردوو لەو مانگە تێکڕاى دابارین (٧٣,٥٩) ملم بووە کەچى ئەمساڵ لەو مانگە تەنها (١٥,٥) ملم باریووە. ولە مانگى کانوونى دووەم (مانگى ١) لە بیست ساڵى ڕابردوو تێکڕاى دابارین نزیکەى (٦٠) ملم بووە کەچى ئەمساڵ لەو مانگە تەنها نزیکەى (٢٣) ملم باریووە. وبە هەممان شێوە بۆ مانگى شوبات (مانگى ٢). ولەم مانگە (مانگى ئادار)  تا ئێستا بە پێى داتاکان تەنها (٥,٢) ملم باریووە لە کاتێکدا تێکڕاى دابارین لەم مانگە لە بیست ساڵى ڕابردوو نزیکەى (٥٢) ملم بووە. هەرچەندە لەم مانگە گومان لە سەر داتاى بارانى پێشووتر هەیە چونکە زیاتر لە (١٠) ملم لە کەڵار باران باریبوو بەڵام ئامێرەکە زۆر لەو رێژەیە کەمترى خوێندبوەوە. بەڵام ئەگەر گریمان بۆ نموونە (١٥) ملم یش داباریووە ئەوە هیچ کاریگەرییەکى لە سەر ئەم خوێندنەوە نابێ. وکۆى گشتى دابارین لە شارى کەلار لە بیست ساڵى ڕابردوو (٣٢٦,٨) ملم بووە وئەمساڵ تا ئێستا تەنها (١١٧,٥) ملم باریووە. واتا نیوەى ئەو بڕەش تا ئێستا نەباریووە. هەرچەند دوو مانگمان ماوە بۆ کۆتایى هاتن بە وەرزى دابارین یا وەرزى (ئاو) بەڵام لەو دوو مانگە رێژەى دابارین زۆر کەمە بەبەراورد لە گەڵ مانگەکانى تردا, هەروەها لە مانگى (٤ و٥) پلەکانى گەرما زۆر بەرز دەبنەوە ولە ئەنجامدا رێژەى بەهەڵمبوون بەرزتر دەبێتەوە ئەمەش وادەکات سوود لەو بارانانە وەکو پێویست نەبینرێ لە ڕووى کشتوکاڵییەوە. وبە هەممان شێوە بۆ شارى کفرى کە تێکڕاى رێژەى دابارین لە بیست ساڵى ڕابردوو زیاتر لە (٣٠٢) ملم بووە بەڵام ئەمساڵ تا ئەم کاتە تەنها (١١٤,٥) ملم باریووە. 

 

ئەم خوێندنەوەیە ئەوەمان پێ دەڵێت کە ڕێژەى دابارین لە مانگەکانى ئەمساڵدا زۆر کەمتر بووە بەبەراورد لە گەڵ رێژەى ئاسایى, وڕوەک ودانەوێڵەو بەتایبەتى (گەنم وجۆ) لە زەوییە کشتوکاڵییە دەیمەکان (کە زیاترە لە ٨٠% لە زەوییە کشتوکاڵییەکانى ناوچەى گەرمیان پێکدەهێنێت) وەکو پێویست گەشەیان نەکردووە وبە هیچ شێوەیەک ئەمساڵ بڕشتیان نابێت (بەرهەم) ئەگەر هەبێتیش ئەوە زۆر لاواز دەبێت بە تایبەتى لە ناوەڕاست وباشوورى ناوچەى گەرمیان. وئەگەریش لەم دوو مانگە کە ماوە زیاتر لە (١٠٠) ملم بارانیش ببارێ ئەوە لە ڕووى کشتوکاڵییەوە سوودى نابێ بە تایبەتى بۆ (دانەوێڵە) بەڵام سوودى بۆ بەنداوو ئاوى ژێر زەوى تا ڕادەیەک دەبێت. 

 

ولە ڕووى سەرچاوەکانى ئاوەوە بە هەممان شێوە ئەمساڵ ساڵێکى ئاسایى نابێت بە تایبەتى لە هاویندا چونکە ئاستى ئاو لە بەنداوى دەربەندیخان بە رێژەیەکى زۆر دابەزیووە کە کاریگەرى زۆرى دەبێت لە سەر ناوچەى گەرمیان. ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ دووهۆکار کە یەکەمیان تەواوبوونى پرۆژەکانى ئاودێرى وبەنداوەکانى وڵاتى (ئێران)ە کە لە سەر روبارى سیروان دروستیان کردووە ودووهەمیان کەمى دابارینە لە ئەمساڵدا.

 

بۆیە لە ڕووى زانستیەوە ئەمساڵ ناوچەکە تووشی وشکى (كه‌شناسى, کشتوکاڵى وهیدرۆڵۆجى) بووە وپێویستە ڕابگەیەنرێ وئیدارەى گەرمیان کارى جددى وپلانى پێشوەخت دابڕێژێ لە گەڵ لایەنە پیوەندیدارەکان بۆ کەمکردنەوەى ئاسەوارەکانى وشکە ساڵى وبە پێچەوانەوە چاوەڕوانى داڕۆخانى ژینگەى ناوچەکە بن لە هاوینى ئەمساڵدا کە ڕەنگە بە دەیان ساڵ چارەسەر نەکرێتەوە.